Wszystkie zmartwychwstania

Po raz pierwszy ziemia zapada się pod budynkiem kuźni Preusa
i kupca Reimanna. Powstaje krater tak duży, że zmieściłaby
się w nim furmanka. Także w szeregu domów – od piekarza
Flabego do fryzjera Friebego – utworzyła się rysa na murach
spowodowana zapadnięciem się sztolni.
Pewnego dnia konie ciągnące pług po polu pana Franzkiego
zapadają się w ziemi po piersi i wydają z siebie tak przerażający
kwik, że ci, którzy są akurat w pobliżu, rzucają swoją robotę
i wybiegają na pole z pobladłymi twarzami. Tylko niektórzy
mają odwagę ruszyć z pomocą i ratować zwierzęta, inni patrzą
z daleka na wystające z ziemi końskie łby i niezwykłe, lejkowate
zapadlisko wokół nich.
* * *
Zabobonni mówili, że to wszystko przez to, że w Kupferbergu
przed laty brat zabił brata. Przelanie braterskiej krwi miało
ściągnąć na miasteczko klątwę. Przypominały o tym dwa kamienne
krzyże postawione śląskim zwyczajem przez samego
zbrodniarza tuż obok drogi biegnącej do Johannesdorfu. „Memento”
na jednym z nich nie pozwalało zapomnieć. Wystawało
zza traw za każdym razem, gdy ktoś spojrzał w tamtą
stronę. Ludzie nauczyli się więc nie patrzeć. „Memento”,
„pamiętaj” – jakby wszystkie nieszczęścia, które przez całe stulecia
spadały na zielony Kupferberg, były zaledwie przygrywką
do tego, co miało się tu jeszcze wydarzyć. „Memento” – jak
ostrzeżenie, że za niektóre błędy przyjdzie płacić przez całe
stulecia. A rachunki nigdy nie zostaną wyrównane.
Historia nigdy na dobre tu nie zawitała, raczej wałęsała się
po okolicy. Z perspektywy ludzi mieszkających w tych kilku
domkach ustawionych buńczucznie na szczycie góry wyglądała
jak bestia, która umie tylko siać chaos i zniszczenie i której
nigdy nie jest tu po drodze.
To byli odważni ludzie. Ktoś lękliwy nie mógłby założyć
miasta w takim miejscu. Nikt taki nie rzuciłby też zuchwałego
wyzwania naturze i nie zacząłby drążyć krecich korytarzy
w kamienistym zboczu, szukając w ciemnościach cennych
kruszców. Pierwszym z tych najodważniejszych miał być
Laurentius Angelus – półlegendarny śląski mistrz górniczy,
przybysz z dalekiej Walonii. W dwunastym wieku odkrył tu
podobno drogocenne złoża. Niewiele więcej o nim wiadomo,
być może jest tylko zlepkiem wyobrażeń i historii, które krążyły
tu wśród gwarków w zimowe wieczory. Takich opowieści
rozpalających wyobraźnię było zresztą więcej, jak choćby ta
o Srebrnym Kuszniku siejącym postrach wśród tych niemieckich
osadników, którzy źle odnosili się do Polaków.
To, co pewne, jest w kronikach. Na początku czternastego
wieku właścicielem góry i przyległych jej ziem jest
Albert der Baier de Cuprifodina in montanis, czyli Albert
Bavarus. Być może to on sprawia, że okolica już wkrótce
słynie z wydobycia srebra. W 1370 roku osada nazywająca
się wówczas Cuprifodina zostaje sprzedana przez jednego
z potomków Alberta – Heinricha Bavarusa – rycerzowi na
dworze książąt świdnicko-jaworskich
Clericusowi Bolczemu.
To właśnie on w pobliskich lasach wzniesie tu zamek, przez
Polaków nazywany później Bolczowem, przez Niemców zaś
Bolzenstein.
Później posiadłości i sama osada przechodzą z rąk do rąk.
Panami są tu kolejno: po 1375 roku Puta z Častolovic (von
Tschastolowitz) i Hannos Wiltberg, od 1397 roku bracia von
Ylenburg, od 1398 roku bracia Konrad i Reinhard von Boralowicz
(Borawecz, Borrwitz). W 1433 roku kroniki odnotowują
Hermanna von Czettritza, a w 1434 roku braci von Liebenthal.
Podczas wojen husyckich następuje upadek górnictwa, które
podźwignie się dopiero w szesnastym wieku.
W 1512 roku włości te kupuje Dippold von Burghaus. To
pierwszy prawdziwy fachowiec górniczy w okolicy, w nie tak
znów odległym Reichensteinie rozwinął górnictwo i hutnictwo
złota na tyle, że zęby na ten łakomy kąsek ostrzyły sobie
najzamożniejsze spółki górniczo-hutnicze
Europy. W szczytowym
okresie działa tam aż 145 kopalni, Dippold zaczyna
jednak rozglądać się za nowym wyzwaniem, sprzedaje więc
nadane mu przez księcia prawa do wydobycia rodom Fuggerów
i Turzonów. Wkrótce odkrywa Kupferberg i wie, że tu powtórzy
swój sukces. Z pobieżnych tylko oględzin wnioskuje, że
wnętrze góry kryje w sobie przede wszystkim miedź, w postaci
czystej rudy i rudy smolistej, ale też srebro i blendę cynkową.
Aby do tych wszystkich bogactw mógł się Dippold dostać,
musi być jednak spełniony jeden warunek – status Wolnego
Miasta Górniczego dla osady. Dippold zabiega o to przez trzy
lata u młodziutkiego czeskiego króla Ludwika Jagiellończyka.
W końcu w 1519 roku udaje mu się zdobyć przywilej, na mocy
którego właściciel Kupferbergu ma nie tylko pełne prawa do
prowadzenia wszelkich robót górniczych na terenie swoich
dóbr, lecz także uzyskuje zwolnienie z olbory – specjalnej dziesięciny
płaconej za produkcję miedzi, ołowiu, żelaza i cyny. Ta
szczodrość albo krótkowzroczność Ludwika stanie się przyczyną
licznych zatargów między kolejnymi właścicielami Kupferbergu
a kamerą królewską.
Dippold może więc rozwinąć skrzydła: w ciągu ponad dwudziestu
lat na zboczach góry stawia blisko sto sześćdziesiąt
szybów i sztolni. Wydobyty w nich kruszec od razu przetapiany
jest w miejscowych hutach. Zarobione w ten sposób pieniądze
Dippold inwestuje, odbudowuje między innymi zniszczony
w czasie wojen husyckich pobliski zamek Bolzenstein.
Jednak gwałtowny rozwój wydobycia i bogacenie się Dippolda
budzą opór gwarków i mieszczan. Wiedzą oni, że w sukcesie
swojego mocodawcy mogą mieć większy udział, i zaczynają
się go otwarcie domagać. Dippold zaś wie, o co toczy się gra,
i idzie im na rękę. Lepiej zarobić trochę mniej niż mieć na
głowie bunt górników i obrażonych kupców – to mogłoby
go zupełnie wysadzić z siodła. Zwleka jeszcze kilka lat, a gdy
widzi, że uporem nic nie wskóra, przekazuje im jedną z hut
i część udziałów górniczych. Przeklinać go będą za to ustępstwo
wszyscy kolejni właściciele Kupferbergu.
Jednym z nich zostaje Ludwik Decjusz – sekretarz Zygmunta
Starego, Alzatczyk z pochodzenia, postać niezwykle
wpływowa i szanowana w Krakowie. Jest erudytą, dyplomatą,
wybitnym humanistą, ale też finansistą. Dzięki znajomości
z wszechwładnym w Krakowie Jakubem Bonerem, twórcą
i zarządcą żup solnych Wieliczki i Bochni, Decjusz zwraca
uwagę na możliwości zwielokrotnienia majątku, które niesie za
sobą wydobycie kruszców. Marzy mu się też zapewne start na
własny rachunek; rozglądając się za dogodną inwestycją i korzystając
ze znajomości z wydobywczymi rodami Fluggerów
i Turzonów, zauważa Kupferberg. Dippold chce się tych dóbr
pozbyć, sprawa wygląda nad wyraz obiecująco.
Do transakcji dochodzi w 1538 roku. Decjusz liczy, że konflikty
z mieszczanami i gwarkami, na które uskarżają się kolejni
właściciele Kupferbergu, uda mu się załagodzić, a wysiłek ten
zrekompensuje sobie eksploatacją nienaruszonych jeszcze
przez Dippolda złóż. Nie jest przecież amatorem i nie kupuje
kota w worku. Wysłani w teren rzeczoznawcy przynieśli mu
same dobre wieści. Nie wie, że właśnie daje się złapać w pułapkę
tego, co w przyszłości wiele razy stanie się powodem
rozlicznych dramatów Kupferbergu. Tutejsze złoża charakteryzują
się bowiem tym, że w swych przypowierzchniowych
warstwach wykazują zaskakujące wręcz ilości miedzi, a nawet
srebra. Ich badaniu towarzyszy więc zawsze podniecenie
równe gorączce złota. Analizy próbek dają jednak zbyt optymistyczne
wyniki i są fałszywą zapowiedzią wielkich bogactw
kryjących się wewnątrz ziemi.
I rzeczywiście, szacunki Decjusza okazują się przesadzone –
wydobycie nie przynosi spodziewanych zysków, a gwarkowie
co rusz domagają się większych udziałów. Po zaledwie pięciu
latach Decjusz sprzedaje Kupferberg wraz z kopalniami i szuka
szczęścia po drugiej stronie gór, w Cukmantl (dzisiaj Zlaté
hory). Chyba go nie znajduje, bo w 1545 roku umiera jako
człowiek majętny, ale nie do końca spełniony.
Teraz Kupferberg trafia w ręce braci Hellmannów. Ci jednak
stawiają na eksploatację licznych hałd, którymi przez ponad
dwa wieki wydobycia zdążyło obrosnąć miasteczko. Wprawiają
w zdumienie, a pewnie także i w oburzenie gwarków, którym
zamiast wchodzić do sztolni każą zwozić urobek z hałd do
dolinki pobliskiego potoku. W wyniku zaawansowanej jak
na tamte czasy technologii hydrometalurgii Hellmannowie
rozkręcają w Kupferbergu produkcję witriolu miedzi, którego
w całej Europie używa się w farbiarstwie i przy wyprawianiu
skór. W 1553 roku Hellmannowie stają się liderami w produkcji
tego środka w państwie Habsburgów.
Na działalność nowych właścicieli miasteczka niechętnie
patrzą mieszczanie. Oni wszystkie swoje przywileje i wynikające
z nich niemałe profity czerpią z działalności górniczej.
Jeden z nich, Walentin Krün, stawia sobie przy „dolnej uliczce”,
pod numerem dwudziestym piątym, dom, który pięknem kunsztownego
portalu oraz pełnym przepychu wnętrzem będzie
onieśmielał mieszkańców i zachwycał gości jeszcze przez ponad
pięć stuleci. Ludzie opowiadają sobie, że tajemne przejście
podziemne prowadzi z tego domu do klasztoru żebraczego
stojącego w dolnej części miasteczka, a dalej aż do zamku
Bolczów. Krün z niepokojem patrzy na powolne umieranie
kolejnych kopalni, znikanie gwarków, a wraz z nimi także
i surowca, na którego obrocie on i jemu podobni dorabiają
się fortun. Hellmannowie ze sprzedażą swojego witriolu radzą
sobie zdumiewająco dobrze sami.
W 1579 roku objęcie aresztem mienia nielicznych tutejszych
gwarków, niemogących się rozliczyć przed królem z odpowiedniej
ilości wydobytego kruszcu, po raz pierwszy kładzie kres
górnictwu w Kupferbergu. Zamknięte zostają ostatnie kopalnie,
a ci, którzy jeszcze liczyli na odwrócenie się losu, zaczynają
rozumieć, że przed nimi chude lata. I że czas poszukać sobie
innego zajęcia.
Nie wiedzą, że najgorsze dopiero nastąpi. Z początkiem
nowego stulecia do Kupferbergu zaczynają docierać pierwsze
groźne pomruki bestii. Czy ludziom, coraz trudniej wiążącym
koniec z końcem, przypomina się klątwa? Zapewne z trwogą
spoglądają w stronę kamiennych krzyży. „Memento” – pamiętaj,
być może najgorsze jeszcze przed tobą.
Od 1618 roku przez Europę zaczynają przetaczać się zbrojne
hordy uwikłane w coś, co historycy nazwą później wojną
trzydziestoletnią. Bestia szaleje przez trzydzieści lat pełnych
trwogi, rozpaczy i smutku. Najpierw jest zaraza, która zbiera
w całej okolicy śmiertelne żniwo. Kupferberg opłakuje śmierć
prawie połowy mieszkańców. Ludzie jeszcze na dobre nie zdążą
o tym zapomnieć, gdy w nocy z 18 na 19 lipca 1634 roku wyjdą
przed domy obudzeni biciem dzwonów i z trwogą popatrzą ze
szczytu swojej góry na zachód. Tam, na tle rozgwieżdżonego
nieba jaśnieć będzie łuna płonącego Hirschbergu. To znów bestia
upomina się o swoje. Od bomb zapalających stają w ogniu
wszystkie kościelne wieże, od gorąca topią się dzwony. W ciągu
kilku godzin z miasta zostaje tylko pogorzelisko. Płonie 341 domów,
a w nich ludzie. Ich krzyków nie słychać w Kupferbergu,
jednak jego mieszkańcy z przerażeniem wypatrują już wroga.
Teraz są nim Chorwaci, walczący po stronie Habsburgów. To
oni oblegają Hirschberg. Gdy w końcu pojawiają się w Kupferbergu,
miasteczko znika po raz pierwszy. Ci, którym udaje
się przeżyć pogrom, chowają się w gęstych lasach. Najpierw
dziesiątkują ich tam głód i choroby, wkrótce swoje robi także
wyjątkowo mroźna zima. Gdy Chorwaci odejdą, na zgliszczach
Kupferbergu pojawią się nieliczni mieszkańcy gotowi
go odbudować.
W maju 1641 roku dowódcą szwedzkich wojsk walczących
przeciw Habsburgom po stronie Unii Protestanckiej zostaje
feldmarszałek Lennart Torstensen. Rozkazuje on generałowi
Koenigsmarckowi zdobyć, odbudowany z takim wysiłkiem
ponad sto lat temu przez Dippolda, zamek Bolzenstein. Ci,
którym udało się przetrwać najazd Chorwatów, znów muszą
uciekać, tym razem przed Szwedami. Zaczyna się oblężenie,
w czasie którego szwedzkie wojska stacjonują na zgliszczach
niemal wszystkich pobliskich wiosek – Johannesdorfu, Rohrlachu,
Waltersdorfu. A Kupferberg nie znika po raz drugi tylko
dlatego, że po najeździe Chorwatów nie zdążono go jeszcze
na dobre odbudować.
Tragedię czasów, w których przyszło im żyć, ludzie próbują
tłumaczyć w legendach opowiadanych przy świetle rozpalanych
ukradkiem ognisk. Mówią o bohaterskim księdzu
z zamku Bolczów, który widząc, że sprawa jest beznadziejna,
wymknął się z rąk protestanckich oprawców, skacząc z zamkowego
okna w przepaść. Jego duch jeszcze przez wiele lat miał
pojawiać się w zaułkach zamku, jęczeć, nawoływać i przeganiać
tych, co odważyli się burzyć jego spokój. Niektórzy mówią też
o żałobnym kondukcie, błąkającym się w bezchmurne noce
między Kupferbergiem a Johannesdorfem. Kondukcie o tyle
osobliwym, że żaden z jego uczestników nie ma głowy. Zwykle
rozpływa się on przed świtem we mgle.
Szwedzi w końcu zdobywają zamek i okupują go przez cztery
lata. W tym czasie odpierają kilka prób odbicia twierdzy przez
cesarskich, w końcu sytuacja na frontach zmienia się na tyle,
że zajmowanie fortecy nie ma większego sensu, wycofują się
więc z niej. Zgodnie jednak z panującym wówczas wojennym
zwyczajem pozostawiają po sobie dymiące ruiny.
Wojna obraca w pył nie tylko całe miasto, lecz także coś
o wiele cenniejszego, czym mieszkańcy Kupferbergu mogli się
cieszyć przez całe dziesięciolecia: komisja redukcyjna odbiera
ewangelickim mieszkańcom ich świątynię oraz zakazuje posługi
kapłańskiej. Przez następnych kilkanaście lat najsilniejszego
ucisku ewangelików na Śląsku przez Austriaków protestanci
z Kupferbergu, by posłuchać kazań swoich kaznodziejów, znów
będą musieli ukrywać się w lasach otaczających pobliskie góry
i ruiny spalonego zamku. Świątynię odzyskają dopiero wraz
z przejęciem tych terenów przez Prusy w 1742 roku. Pastor Fibiger
z pobliskiego Rudelstadtu tak pisze w swoich wspomnieniach
o tych czasach: „O Boże! W jakich czasach Ty nam żyć
kazałeś! Przyjdź, dobry duchu, ratuj ten biedny naród. Spójrz,
ile spustoszenia, ruin leży wokół! Śląsk jest w żałobie i płacze
nad swoim gorzkim losem”.
Wraz z końcem wojny nie kończą się plagi nawiedzające
miasteczko. Po latach katastrof nikt tu już nie wierzy w przypadek.
Kwitnące niegdyś górnictwo nie może się odrodzić, ludzie
przymierają głodem i próbują szczęścia w uprawie i hodowli.
Skazani są jednak na klęskę. Ziemia tu jałowa, a klimat surowy.
Kronikarze notują, że w sierpniu 1693 roku na całą okolicę
spada ogromna ilość śniegu, a liczne kałuże pokrywają się warstewką
lodu. Wkrótce potem zaś w miasteczku i okolicznych
wsiach pojawia się szarańcza „w strasznych ilościach”. W kościołach
rozpoczynają się więc modły o „odwrócenie tej klęski
i palca bożego”. W kolejnych latach miasteczko nawiedzają
niespotykane wręcz zimy – w 1708 roku w okolicy zamarza
105 osób, a kolejnych 185 starców i dzieci umiera z powodu
dyzenterii i ospy.
(...)