Krupówki

Kuba Szpilka, Piotr Mazik

Krupówki

fragment

22

Na Facebooku jakiś czas temu powstał profil „Ulice Zakopanego”. Ma niemal sześć tysięcy fanów. Pojawiają się tam fotografie nieistniejących już miejsc. Dominuje architektura, ale co jakiś czas „wrzucone” zostają zdjęcia wnętrz, portret, zarośniętej czy zagrodzonej ścieżki, starego szyldu sklepowego. Komentarze wyrażają najczęściej żal, gniew, sentyment i smutek. Zdjęcia wywołują tu wspomnienia i prowokują do diagnozowania współczesności. Zgromadzony zbiór to niekoniecznie znaczące w historii miasta wydarzenia. Raczej codzienne sytuacje, zapomniane twarze i miejsca. Oczywiste jest, że najczęściej fotografowane i chętnie wspominane są Krupówki. To architektura, która odciska się piętnem na wiele lat. Słabiej obecne w pamięci są drobiazgi. To szyldy, reklamy, latarnie, ławki, kosze na śmieci. Często to one właśnie przyciągają uwagę przeglądających „Ulice Zakopanego”.

Najstarsze szyldy witryn Krupówek są piękne. Wywieszone pośrodku elewacji nad wejściem do sklepu. Elegancka czcionka i krótki komunikat: „Wyszynk wina i miodu”, „Kuchnia. Obiady i kolacye. Wino, piwo wódka”, „Wisła. Zakład fotograficzny”.

Do II wojny światowej witryny sklepów sygnowane są nazwiskiem właściciela. We wspomnieniach chodzi się do Bujaka, Trzaski, Friesa, Leistena. Oni zapewniają jakość i przez lata trwają w swoim fachu. Fotografie pierwszej połowy XX wieku utrwaliły szyldy: „Max Haneman”, „Sprzedaż mięsa i wędlin M. Kostka”, „L. Zwoliński. Księgarnia”, „Kantor wymiany. W. Świeprawski”, „S. Leisten. Towary bławatne i jedwabne. Bielizna damska, męska i stołowa. Wielki wybór peleryn zakopiańskich”, „Herman Fries”, „Goralen. Gospoda góralska”, „Spożywcze delikatesy. M. Stiel”, „Handel Pod Palmą. Władysław Łuszczewski. Towary Spożywcze, delikatesy. Wina, Koniaki, likiery”, „Skład komisowy płócien K. Scheiblera i L. Grohmana. U Maks Mangel, Krupówki. Ceny Fabryczne”, „Prześliczna! Jest garderoba i bielizna po praniu w »Tęczy« oddział Zakopane M. Horovitz. Krupówki”, „Marya Kubicowa”, „Sklep Sportowy. Franciszek Bujak”, „Stanisław Birtus”.

Elewacje kamienic, oprócz szyldów, oblepiają pojedyncze, małoformatowe afisze. Na białych kartach na werandzie Morskiego Oka wydrukowano: „Konstanty Kniaginin Wiktor Łabuński”, „Wieczór tańców plastycznych Niny Sacchetto”. Na chałupie Bachledy­‑Curusia wywieszono flagę. Na białym płótnie widnieje napis: „Zakopiańska szkoła jazdy na nartach H. Bednarskiego, J. Łuszczka, St. Marusarza. Zgłoszenia tu”.

Fotografie Krupówek pierwszej połowy XX wieku są wykonywane w okreś­lonej konwencji. Kadry są szerokie, oddają długą perspektywę ulicy. Często fotografuje się z góry, korzystając z balkonów kamienic. Fotograf dba o różnorodność aktorów fotografii. Zawsze pojawiają się sanki czy bryczki góralskie, narciarze i eleganccy turyści. Dobrze widoczne są witryny i kilka charakterystycznych punktów, jak gmach poczty czy kamienica Leistena. Dziś uwagę przyciąga przede wszystkim już minione. Błoto, drapieżne słupy wysokiego napięcia i piękne mosiężno­‑szklane gazowe latarnie.

Radykalną zmianę witryny Krupówek przechodzą na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Projektowanie graficzne w całym kraju wchodzi wtedy w nowy etap. Uwolnione z doktryny socrealizmu inwencje pojawiają się na ulicach wszystkich miast. Ulice są masowo zdobione przez neony. Te prawdziwe, skonstruowane ze szklanych rurek i wypełnione gazem, są zielone, czerwone i błękitne. Ich linia, zaprojektowana przez dobrych grafików, staje się emblematem nowoczesnego Zakopanego. Na Krupówkach przez wiele lat sygnują Pocztę Główną, sklep Podhale PSS Społem w dawnej kamienicy Stilla, kawiarnię Europejską, sklep PSS Uroda poniżej kamienicy Krzyżaka, księgarnię w kamienicy Leistena i wreszcie restaurację Wierchy. Ta nowoczesna forma reklamy pojawia się w Zakopanem w ciągu kilku lat. Oprócz naszej ulicy zdobi też elewacje największych hoteli, dworca kolejowego i barów Pod Smrekami i FIS. Dziś po neonach pozostały smutne resztki. Staraniem kilku osób udało się odtworzyć neon Dworca Głównego PKP, do końca 2017 roku odnowiono także napis nad restauracją Watra. Dobrane kolory, charakterystyczna linia liter i oszczędność formy są znakami minionej dobrej estetyki. Dzisiejsze świecące witryny wydają się przy ówczesnych neonach prymitywnymi formami reklamy.

Lata sześćdziesiąte to także małej skali obiekty użyteczności publicznej. Zakopiańczycy chętnie wspominają zielone, rozłożyste ławki miejskie i kosze na śmieci w kształcie misia, stojące w mieście jeszcze w latach dziewięćdziesiątych. Estetyka lat sześćdziesiątych małej skali dbała o umiar. Oszczędna w formie, dopracowana i nowoczesna, zapisała dobry rozdział w historii projektowania miasta.

Lata dziewięćdziesiąte. Czas opisywany dziś przez „duchologię” jeszcze kilka lat temu budził wyłącznie wstręt. Kilkanaście lat transformacji estetyki na tę zachodnią nadaje Krupówkom komiksowe barwy. Oglądanie przesterowanych kolorystycznie teledysków MTV zrobiło swoje. Elegancja neonu już nie wystarczy. Całe elewacje przykrywają teraz plastikowe plansze z odblaskowymi nadrukami. W miejsce nazwisk właścicieli pojawiają się zapożyczone nazwy własne z języka angielskiego i niemieckiego: „Wymiana walut, Geldwechsel”, Big Star, Compact Disc Matylda, Alpin Sport, Mr Chicken American czy McDonald’s i Kentucky Fried Chicken. Po kilku­nastu latach trend ten powoduje zasłonięcie kamienic Krupówek. Spacerujemy w szpalerze odblaskowych, niedających się zignorować szyldów. To czarny rozdział w estetycznej historii ulicy, choć ma swoje motywacje i dziś rodzą się sentymenty „najntisów”. Ustawa o parku kulturowym kończy ten czas, a kolejny rozdział jeszcze nie jest widoczny.

Ważnym wydarzeniem przełomu wieku był remont nawierzchni ulicy przeprowadzony w latach 1995–1997. Asfalt i proste lampy typowe dla ­PRL­‑owskich ulic zastąpiono betonową i kamienną kostką. Ponownie jak w latach trzydziestych uznano, że zakopiański deptak zasługuje na inną oprawę. Charakterystyczne krzywoliniowe lampy nadały Krupówkom dzisiejszy wygląd. Choć betonowa kostka dziś kojarzona jest z tandetnymi parkingami przy centrach handlowych, Krupówki odróżniają się od pozostałych ulic miasta czerwoną nawierzchnią i latarniami zaprojektowanymi wyłącznie na użytek tego miejsca. Przy okazji tak wielkiej zmiany scenografii ubyło drzew. Wizerunek ulicy odmienił się wyraźnie.

W końcu 2017 roku na Krupówkach rośnie sto sześćdziesiąt pięć drzew. Najwięcej jest lip, jesionów i jaworów, a większość z nich ma kilkadziesiąt lat. Te młodsze posadzono niedawno i często to gatunki obce Zakopanemu. Tradycyjne na ulicach miasta jesiony znikają. Zastępują je drzewa typowo miejskie, jak klon polny czy grab. Są mniejsze i w mniemaniu ogółu mniej z nimi kłopotu. Nie sypią liśćmi i nie zrzucają gałęzi na przechodzące dzieci. Nie zabierają słońca i nie trzeba ich przycinać. Czyżby rodzimość gatunków drzew uwierała? Nie pasowała do wizji nowego miasta?

Trudno porównać gęstość zadrzewienia na Krupówkach przez dziesiątki lat. Statystyki niemieckie wymieniają liczby poszczególnych gatunków drzew w całym mieście, bez opisywania ulic. Posłużyć się zatem możemy zaledwie fotografiami, bo wspomnienia najczęściej dodają jakości minionym czasom.

Najdawniejsze zdjęcia Krupówek zrobiono, gdy nie było jeszcze ulicy. Nie było także drzew. Foluszowy Potok otaczają rozległe pola. Drzewa wkraczają w ten obszar wraz z domami. W ciągu wieku na Krupówkach z zielenią jest różnie. Po obejrzeniu wszystkich dostępnych zdjęć nie można jednoznacznie wyrokować. Fotografie Krupówek są na przemian zielone i betonowe. Wydaje się, że nigdy nie pozwolono drzewom zestarzeć się na tej ulicy. Dożywają mniej więcej czterdziestu lat. Zbigniew Mirek i Halina Piękoś­‑Mirkowa w książce Zakopane. Czterysta lat dziejów wspominają o trzech stupięćdziesięcioletnich jesionach na naszej ulicy. To wyjątek. Dziś przetrwały dwa, w otoczeniu willi Poraj. Każdy z fragmentów ulicy był wielokrotnie fotografowany. Wiadomo stąd, że współcześnie zdecydowanie mniej drzew jest w okolicy Poczty Głównej i oczka wodnego. Górna i dolna część ulicy dziś wydaje się bardziej zielona. Regułą na Krupówkach jest nietolerancja dla dominacji zieleni. Gdy tylko drzewa dosięgają drugiego piętra, a ich korona przysłania witryny, zapada wyrok. Tu drzewa zawsze poddane są kontroli człowieka. Wiadomo, że powinno być zielono, ale bez przesady. Miejsce dzikości jest przecież w rezerwacie, nieopodal.

P.M.

 

23

W ciągu ostatnich trzydziestu lat ulica radykalnie się przeobraziła. Skalę i dynamikę przemian da się chyba porównać tylko do tego, co zaszło w tym miejscu w pierwszych dekadach XX wieku. Jeżeli patrzeć na Krupówki jak na swoisty spektakl, na który składają się scena, dekoracje, aktorzy, wreszcie toczący się dramat objawiający sens całego zdarzenia, to w odsłonie zapoczątkowanej 4 czerwca 1989 roku trzy pierwsze składowe są jakościowo nowe, chociaż wciąż grana jest ta sama sztuka. W połowie lat dziewięć­dziesiątych XX wieku główną zakopiańską ulicę poddano kapitalnemu remontowi. W jego rezultacie pierwszy raz w swej historii Krupówki otrzymały tak wyraźnie zwaloryzowaną, wspólną dla całości jakość sceny. Wokół niej wyrosło sporo nowych budynków o dużej kubaturze i mocnych, by nie powiedzieć: agresywnych, fasadach. Mimo oczywistych różnic stylistycznych – porównajmy na przykład kawiarnię Samanta położoną naprzeciw kościoła Najświętszej Rodziny do budynku banku PKO BP, któremu willa Poraj ze zdumieniem się przygląda – wszystkie mają charakterystyczny postmodernistyczny, miejski sznyt. Już na pierwszy rzut oka wiadomo, kiedy powstały. Elewacje starszych obiektów są uparcie upodabniane do tych nowszych poprzez maksymalne przeszklenia, inne sposoby otwarcia na ulicę. Ponownie, chociaż domy są z różnych okresów, materiałów, wyraźnie dzieli je forma, to przynajmniej na poziomie parteru ich fasady są zaskakująco homogeniczne. Takie wrażenie wzmacniają jeszcze wszechobecne reklamy, szyldy, banery. Wspólnie powstaje z tego ikonosfera wielkiej galerii, której brakuje tylko szklanej kopuły.

Przy tym osobliwym pasażu działa dwieście osiem firm[1]. Tam się nie mieszka, tylko pracuje. Handel, usługi, gastronomia. Obok sieciówek, wszędzie takich samych, są punkty eksponujące swój regionalny charakter, ale lokali z tradycją, z zaskakującym klimatem nie ma wielu. Żadnej ekstrawagancji – nic ekskluzywnego, ale też żadnego dziadostwa – obowiązuje standard. Ludzkiej masie odpowiada masa towarów, jadła, napitków i wolnych miejsc przy stolikach. Dużo, niewymyślnie i raczej niedrogo. Przyjazne miejsce dla wszystkich. Po półwieczu państwowego władania dobra z tej ulicy szybko wróciły w prywatne ręce. Nowi właściciele często nie mają związku z przedwojennym mieszczaństwem i jego tradycją. Żadnych kontynuacji, nawiązania do przeszłości. Dla tłumów krążących po Krupówkach są anonimowi, bo ich nazwiska nie znaczą miejsc, jak to przed wojną bywało. To biznesmeni prowadzący interesy, a nie kupcy, restauratorzy, cukiernicy. Nie stoją za ladą, nie krążą po sali, nie nawiązują osobistych relacji. Nie da się tak pracować w płynnej rzeczywistości, kiedy ulicą sunie tłum potencjalnych klientów. Oni zresztą też są w przelocie, na chwilę tylko, anonimowo. Nie szukają kontaktu, tylko szybkiej i sprawnej obsługi. W tym akcie spektaklu pod tytułem Krupówki występuje rzesza aktorów bez twarzy i imienia, a role są wyłącznie drugoplanowe i niecharakterystyczne. Prawdziwym i jedynym bohaterem jest ruch, wir, speed. Służą mu i ludzie bez właściwości, masowi, i przestrzeń zunifikowana, „gładka”, bez spowalniających bieg załamań i kantów. Już nie potrzeba ideowych podpórek, gwiazd objawiających moc i sens ruchu. Pęd donikąd nie prowadzi, nie jest zwiastunem nadchodzącej zmiany, którą trzeba uzasadnić, usprawiedliwiać, a która i tak – jak uczy doświadczenie – kończy się inaczej, niż zakładano, raczej pokracznie. Zostaje bieg w miejscu, więcej tego samego dla jeszcze bardziej takich samych. Swój do swego po swoje. Swojskość nie jest definiowana rasowo, klasowo, ideowo – nie potrzebuje definicji. To swojskość a vista, bezproblemowa i bezkrytyczna obecność w masowej, popularnej kulturowej przestrzeni. Ponad podziałami, poza problemami, z apetytem, który z pewnością zostanie zaspokojony. Jasne jest dla wszystkich, że tak dziać się może tylko na wakacjach, w weekendy, w święta, w sezonowych przerwach tego życia (prawdziwego?), które określa trud, podział, problem, niepewność. Oczywista ulotność SEZONU, to że po helu, który można tutaj łyknąć (jedna z niebanalnych, nowych atrakcji), by głos swój odmienić, piszczy się tylko chwilę, tempo wirowania wzmaga. Śpiewa Zenek Martyniuk, wielka gwiazda, która już drugi raz z rzędu błyszczała w sylwestrową noc nad Równią Krupową, a siedem milionów widzów zobaczyło to w TVP:

Chcę być twoją słodką mleczną czekoladką,

żebyś mogła chrupać mnie całymi dniami.

Chcę pomadką być do twojej buzi, mała,

by całować usta twoje przez czas cały.

Chcę być gąbką, która myje twoje ciało,

żeby skóry gładkiej, miękkiej dotykała.

Rękawiczką, co dotyka twojej dłoni.

Co mam zrobić, żebyś bardziej mnie kochała?

I chcę cię bardzo, i nie mogę chcieć.

I mieć chcę ciebie, i nie mogę mieć.

I dawać wszystko, i nie mogę dać.

I brać chcę miłość, i nie mogę brać.

I chcę cię bardzo, i nie mogę chcieć.

I nie chcę ciebie, i nie mogę mieć.

I dawać wszystko, i nie mogę dać.

I brać chcę miłość, i nie mogę brać.

Piosenka nosi tytuł Pragnienie miłości, ale można czytać ją, słuchać jej jak wykładu o dramacie dzisiejszych Krupówek. O tym wielkim wysiłku, by być słodką i mleczną, i jeszcze czekoladką, bo dzięki temu chrupanie nie będzie ustawało. By trwało nie tylko stale, ale też wszędzie, by całe „ciało” było chrupane, ale tak gładko, łagodnie, czule. Sprawa nie jest jednowymiarowa, opowieść zdecydowanie eksponuje związek, relację. Pomadka jest do buzi małej, gąbka do ciała, rękawiczka dla dłoni. Rzecz w tym, by się pięknie spotkać. Żeby smakosz bez czekoladki obyć się nie mógł, a dłoń bez rękawiczki zawsze była beznadziejnie skostniała. Żeby Krupówki – sprzężenie zwrotne słodyczy i łakomczucha – wciąż rosły apetytem i tym, co apetyt wzmaga. Ekstatyczne wysiłki na rzecz takiego pragnienia podszyte są dramatyczną pewnością, że chcę i nie mogę, że katastrofa jest nieunikniona. Nie wiadomo dlaczego. Po prostu: „I brać chcę miłość, i nie mogę brać”. Kropka.

Pod Tatrami, w Zakopanem, na Krupówkach nikogo to jednak nie dziwi. Jest SEZON i jest martwy SEZON. Jak awers i rewers tej samej monety. Zawsze przychodzi ponura jesień, pozimowa pustka i upiorny trup SEZONU pustoszy wówczas przede wszystkim miejsca najbardziej pulsujące życiem. Wieje grozą na pryncypalnej ulicy. Znajdujemy się jednak w centrum miasta, które jest sposobem wymykania się z kolistego cyklu wegetacji, ze stałego powrotu tego samego, z tego, co Marks nazwał „idiotyzmem życia na wsi”. Jesteśmy na Krupówkach, gdzie wyśnił się galicyjski sen o życiu bez głodu, za to z nadzieją, w barwnym miejscu II Rzeczpospolitej, w anarchicznej i wolnościowej enklawie PRL­‑u, w buzującym punkcie na mapie współczesnej Polski. Być znaczyło tu od początku być w kontrze, oporze przeciw temu, co jawiło się jako trwałe, konieczne, nienaruszalne, najogólniej przeciw temu, że martwota musi być. Bez programu, bez ideowych dogmatów, a raczej w znacznej obojętności wobec nich. W takiej trochę szemranej grze z rzeczywistością, z nieustannymi próbami, jak by tu obejść, „wyonacyć” koniec lata na przykład, albo surowość zimy, czy oczywisty (z natury społeczeństwa wynikający) fakt, że uboższych jest radykalnie więcej niż bogatych.

Krupówki przerobiły naturę na kulturę, konieczność na prawdopodobieństwo. Złota jesień, krokusy, majówka, maturalny czas wycieczek to przykłady tego, jak pracuje takie przerabianie. Ale ogrywanie natury ma swój kres. Są tylko cztery pory roku. Więc trzeba ograć ten kres, ten upiorny koniec. Przecież dla wszystkich znajdzie się miejsce pod dachem na naszej ulicy. Elitarne kiedyś przestrzenie dostępne są dziś dla każdego, kto wysup­ła kilka złotych. Żeberka z frytkami w Zbójeckim Jadle, ciasteczko i kawa w Góralskiej Tradycji, ciuch z Reserved działającego w miejscu, gdzie przez wiek były restauracje dla wybranych. Ulicę zamieniono w deptak i żadne wypasione bryki nie kłują tutaj w oczy, nie objawiają przepastnych różnic. Nigdzie nie ma bramkarzy i selekcji przy drzwiach. Wszystko dla wszystkich. Czy to nie jest pogrom klasowych ograniczeń i uprzedzeń? Kto by się nie chciał, chociaż przez chwilę, w tej wspólnocie potaplać? W takim utopijnym „razem”, bez kłopotliwych obcych, pobyć? W polskim centrum swojszczyzny. Śpiewa Sławomir, ikona swojszczyzny:

Teraz już wszystko wiem

Bawiłem grubo się i w Ameryce (USA)

Gdzieś pod palmami raj, mówili: jedź, bo tam podobno życie (Ooo)

To był przepiękny czas, życie tętniło w nas, pamiętasz, miła? (Ściga nas, ściga nas)

Lecz to w Ojczyźnie właśnie nam się przydarzyła…

Miłość, miłość w Zakopanem

Polewamy się szampanem

Rycerzem jestem ja, a ty królową nocy

Miłość żarzy twoje oczy

Rozpędzona jak motocykl

Hej, wypijemy syćkie drinki aż do dna!

Krupówki nie są rajem pod palmami, ale są Ojczyzną. Tu się miłość przydarza, co oczy żarzy, jak motocykl pędzi, tu można być rycerzem, królową nocy. Życie intensywne i upragnione jak miłość, większe niż gruba nawet zabawa. Tak żarliwe, że szampanem trzeba je chłodzić i nie ma znaczenia, że to wino musujące z Biedronki za dychę. Wszystkie, do dna wypite drinki są prawdziwe i to realnie unosi. W sylwestrową noc 2017 w zabawie na Równi Krupowej Sławomir porwał dziesiątki tysięcy osób. Każdego roku Krupówki porywają miliony. Codziennie gra się tutaj koncert Zenka i Sławomira. Brzmi on w głowach, sercach, w swojskich duszach, we wnętrzu, „we wnuku” (jak mówią górale) tych, którzy swoją obecnością wciąż Krupówki stwarzają. Schulzowska iluzja, majak, pretensjonalna danina składana wyimaginowanej światowości – z pewnością także i to. Ale to przecież działa, pracuje, wiruje. Rozłazi się ta postać, pęka, zużywa. Jest w nią wpisany rozkład, bo jak już wiek temu zauważył autor Ulicy Krokodyli, nic na niej do swego kresu nie dobiega i klasycznej wersji nie osiąga. Znaczy to również, że koniec także swego końca tu nie doczeka i jest tylko kryzysem. I już się poczyna jakieś dalej, inaczej, nieważne co, ważne, że będzie. Skąd ta wiara, ta witalność, to nieopuszczanie głowy, rąk? Jedna z tajemnic ulicy.

Czyż nie jest jednak cudem, że taka historia w ogóle się zdarzyła? Koniec świata, straszna galicyjska nędza, nieistniejąca Polska. Potem wszystko się wywracało i odmieniało, a Krupówki trwały w najlepsze. Może w geny tej ulicy jest wpisany cud. Można spotkać tu niedźwiedzia i nawet zdjęcie sobie z nim zrobić, a jak łeb zdejmie, to śmiesznie coś gwarą powie, ale tak, że każdy zrozumie. Zbójnika z jagnięciem na rękach, Myszkę Miki, Psa Pluto, a dzięki lunecie Giewont daje się osiągnąć bez wysiłku. Cud życia. Rzecz nie w tym, że trwa, ale w tym, że się wciąż poczyna, arogancko, beztrosko narodzinami się fascynując. A reszta? Reszta to gdzie indziej.

K.S.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.