Wierzyć i niszczyć

Intelektualiści w machinie wojennej SS

Wstęp

Byli przystojni, błyskotliwi, inteligentni i wykształceni. Odpowiadają
za śmierć kilkuset tysięcy ludzi. Ta książka przedstawia
ich historię. Punktem wyjścia do jej napisania była przygotowana
w latach 1997–2001 praca doktorska pod tytułem „Les
intellectuels du service de renseignement de la SS, 1900–1945”
[Intelektualiści w służbach wywiadowczych SS, 1900–1945].
Badano w niej grupę osiemdziesięciu absolwentów wyższych
uczelni, ekonomistów, prawników, lingwistów, filozofów, historyków,
geografów, z których część rozwijała swe uniwersyteckie
kariery, jednocześnie budując dogmaty, uskuteczniając kontrolę
polityczną i działając w wewnętrznych lub zewnętrznych
służbach wywiadowczych w ramach represyjnych organów
Trzeciej Rzeszy, a zwłaszcza w Służbie Bezpieczeństwa (SD)
SS. W większości są oni zamieszani w rozpoczęte w czerwcu
1941 roku nazistowskie próby eksterminacji Żydów w Europie
Wschodniej jako członkowie mobilnych komand eksterminacyjnych
o nazwie Einsatzgruppen. Podstawowe wybory dotyczące
warsztatu naukowego dokonane wówczas pozostają do dziś
wyborami autora tej książki.
Fakt, że jestem francuskim historykiem nazizmu, wykształconym
przez obrońców kulturowej historii wierzeń i przemocy,
nie pozostał obojętny na dobór narzędzi analizy, którymi się
posłużyłem. Od połowy lat osiemdziesiątych pewna grupa historyków
stawia sobie za cel ponowne rozpatrzenie historii
wielkiej „macierzystej pożogi” z początków XX wieku. Jest to
grupa międzynarodowa, interdyscyplinarna i z uwagą korzystająca
z najrozmaitszych źródeł, zwłaszcza z materialnego świata
przedmiotów produkowanych przez społeczeństwa europejskie
w czasie pierwszej wojny światowej – a to dzięki zbiorom Muzeum
Historycznego Wielkiej Wojny (Historial de la Grande
Guerre) w Péronne. Owa grupa historyków, wśród których
należy wymienić Jeana-Jacques’a i Annette Beckerów, Gerda
Krumeicha, Johna Horne’a i Jaya Wintera, odegrała znaczącą
rolę w dopracowaniu konceptualnych narzędzi, które wpłynęły
na kształt niniejszej książki.
Decydującą rolę odegrał Stéphane Audoin-Rouzeau. Jako
autor prac traktujących o kulturach przemocy, dziecięcym świecie
wojny, zjawisku żałoby, wojennych elementach zbiorowej
wyobraźni stał się przewodnikiem, który zwracał uwagę na
determinujące obszary tych badań, a jednocześnie pozostawiał
młodemu badaczowi, jakim byłem, całkowitą swobodę poszukiwań
i prawo do błądzenia. Dzięki nim wszystkim zrozumiałem,
jak wielka była ta wojna, jak ważną rolę odgrywał jej apokaliptyczny
wymiar – i to w dwóch odrębnych znaczeniach: z jednej
strony stanowiła niezwykłe odkrycie dla historyka, a z drugiej –
odgrywała millenarystyczną, zapładniającą i macierzystą rolę
dla esesmanów-intelektualistów.
Dochodzi do tego studiowanie innych horyzontów, takich
jak historia wielkich konfrontacji religijnych w średniowieczu
i w czasach współczesnych. Prace Alphonse’a Dupronta
i zwłaszcza Denisa Crouzeta wydawały się wskazywać, że istnieje
jeszcze inne spojrzenie na kwestię wiary i przemocy; że
nazwanie sprawców to nie puste słowa, substrat mechanizmów
socjologicznych, niedostępnych samym sprawcom, lecz droga
prowadząca do ich ujawnienia. Pojmowanie nazizmu jako zbioru
wierzeń wyrażonych w specyficznym dyskursie i praktykach,
wypływającego rzecz jasna z mechanizmów polityki publicznej,
utkanych z impulsów i decyzji, lecz podszytego emocjami o charakterze
innym niż te, którymi zajmowały się nauki polityczne
i socjologia, a które przez dwadzieścia lat obowiązywania funkcjonalistycznego
paradygmatu stanowiły konceptualne źródła
niemieckiej historiografii: właśnie to było punktem wyjścia do
moich działań. Ponieważ dotąd poza zasięgiem tych narzędzi
pozostały żarliwość i lęk, samobójstwo i okrucieństwo, utopia
i rozpacz, nienawiść…
Być może nie ma w tym wyborze niczego oryginalnego: inni
francuscy specjaliści od nauk humanistycznych również skłaniali
się ku alternatywnym ujęciom problemu nazizmu i w połowie
lat dziewięćdziesiątych prezentowali interesujące prace.
Édouard Conte i Cornelia Essner wydali książkę zatytułowaną
La quête de la race. Une anthropologie du nazisme [W poszukiwaniu
rasy. Antropologia nazizmu], która stanowi próbę
zbadania nazizmu za pomocą narzędzi wywodzących się ze
strukturalistycznej antropologii społecznej. Analizując wyobrażenia
związane z pokrewieństwem, ślubem, lecz także kwestię
wierzeń rasowych, rytuałów pogrzebowych czy praktyk
kolonizacyjnych, Édouard Conte i Cornelia Essner pokazali, jak
bardzo pouczające może być przenikanie się dyskursów ideologicznych,
politycznych i różnorakich postaw. A jednocześnie
dyskretnie skrytykowali zbyt daleko posunięty funkcjonalizm
niemieckich historyków.
Ale tym, co najbardziej interesowało mnie w ludziach stanowiących
przedmiot moich badań, jest fakt, że stworzyli oni
dyskurs dogmatyczny, który umożliwia mi dokonanie solidnej
analizy ich systemu wierzeń, a jednocześnie wprowadzili
w życie ostateczne konsekwencje tegoż systemu, dowodząc
mobilnymi komandami eksterminacyjnymi (Einsatzgruppen),
które mordowały radzieckich Żydów na opanowanych przez
Niemców terenach Krymu, Ukrainy, Białorusi i byłych państw
bałtyckich. Dzięki pracom Denisa Crouzeta mogłem wziąć
pod uwagę nowe, decydujące odczytanie praktyk nazistowskiej
przemocy. W swojej książce Les guerriers de Dieu [Wojownicy
Boga] wysunął on postulat, jakoby gesty przemocy same
w sobie stanowiły język odzwierciedlający system kulturowy,
który uczynił go możliwym, i że w związku z tym sam w sobie
stanowi przedmiot badań, który można zbadać narzędziami
wywodzącymi się z antropologii – tu cenną pomocą okazały się
prace Françoise Héritier, lecz także Véronique Nahoum-Grappe,
Noëlie Vialles, Élisabeth Claverie i Catherine Rémy –
analizując stosunek do istoty ludzkiej, zwierzęcia, cielesności,
pokrewieństwa, wiary. Dlatego tak duże znaczenie mają tutaj
pytania wywodzące się z antropologii społecznej, a zadawane
w kontekście historii nazizmu. Niniejsza praca powstała zatem
pod tymi auspicjami i przy użyciu takich narzędzi. Pracując,
skupiałem się na trzech głównych kierunkach.
Moim najważniejszym celem było prześledzenie tego, co
niemiecki historyk Gerd Krumeich nazwał Erfahrungsgeschichte
– historii doświadczenia tych ludzi, i zrozumienie, w jaki
sposób przeżycia mogą wpływać na system ich wyobrażeń.
Właśnie na tym etapie korzystałem całkowicie z dziedzictwa
historyków wielkiej wojny i pokusiłem się o przebadanie dziecięcych
przeżyć wojennych jako doświadczenia macierzystego,
naznaczonego zbiorową raną narcystyczną, która doprowadziła
sprawców do pojmowania go w znaczeniu apokaliptycznym
i eschatologicznym.
Chodziło mi także o spojrzenie na nazistowski militaryzm jak
na reakcję kulturową na to pierwsze doświadczenie oraz jak na
przedmiot badań odpowiadający historycznej antropologii wierzeń.
Inaczej mówiąc, analizowałem nazizm jak system wierzeń
osłabiających lęk, którego spójność dyskursu i praktyk została
podkreślona przy użyciu odpowiednich narzędzi i wpisuje się
w poszczególne losy i kariery.
Pozostało jeszcze doświadczenie przerażającej podróży na
Wschód, którą uosabiały ludobójcze praktyki Einsatzgruppen,
lecz także polityka germanizacji i przymusowych wysiedleń
ludności, również nosząca piętno utopii i śmierci. Wreszcie
chciałem zakończyć dochodzenie, badając sposób pojmowania
klęski przez tych mężczyzn, a także to, jak z prawnego punktu
widzenia potoczyły się ich losy po wojnie.
Jednym słowem: próbowałem zrozumieć, co robili ci ludzie,
aby wierzyć i żeby niszczyć.
(...)