Colin Thubron

Utracone serce Azji

fragment

Korwus był już starym człowiekiem. Pod burzą siwych włosów jaśniała obwisła, pomarszczona twarz, zza okularów wyglądały załzawione oczy. Trzydzieści lat temu był ministrem kultury Turkmeńskiej SSR i cenionym poetą; był też tutejszym bohaterem wojennym. Kiedy się ze mną przywitał, w jego otyłej sylwetce dostrzegłem cień dawnego autorytetu. Miał na sobie kosztowny fiński garnitur i złoty pierścień z karneolem. Pod maską powagi kryła się jednak turkmeńska prostolinijność i błyskotliwe iskierki humoru.

Prowadził schizofreniczny tryb życia. Był ministrem w radzieckim rządzie, ale mieszkał w samym sercu turkmeńskich przedmieść, zesztukowanych z ocienionych winoroślą rodzinnych zagród, gdzie ciepła woda płynęła w poprzek zaułków grubymi, podwieszonymi na wspornikach rurami, a mieszkańcy muzułmańskim obyczajem ściągali buty przed wejściem do domu.

Zaprosił mnie do środka. Wydawał się miły i przejęty moją wizytą. Mieszkał z rodziną najstarszego syna. Korytarz był zawalony butami i zabawkami. Przestąpiłem próg salonu i aż zamarłem ze zdumienia. Wkroczyłem w rozbuchaną dżunglę wyrobów miejscowego rękodzieła. Jakbym spadł przez dziurę w podłodze – z nijakiego świata Sowietów wprost w starożytne podglebie świadomości Turkmenów. Amulety z kutego srebra, wysadzane kamieniami półszlachetnymi, baty, kołczany i wielbłądzie dzwonki, wykończone frędzlami obramowanie wejścia do jurty, wciąż olśniewające głębokim odcieniem barwników roślinnych – barbarzyńska gmatwanina przedmiotów dosłownie zakrywała ściany.

– Mój syn i synowa to zbierają – wyjaśnił starzec.

Nie wyglądał na specjalnie zachwyconego.

– Wspaniała kolekcja – odpowiedziałem.

Usiadł koło mnie na kanapie. Nie miałem pojęcia, o czym myśli. Przez całe życie szedł ku radzieckiej przyszłości, w której miały zniknąć wszelkie różnice między narodami. Tymczasem syn – od lat, kawałek po kawałku – zbierał pamiątki przeszłości jego ludu i rozpościerał je na ścianach niczym ofiarę w jakiejś wystawnej, niemej ceremonii. Wisiała przed starcem jak oskarżenie – historia, którą niegdyś porzucił.

Po chwili oznajmił ponuro:

– Dobrze się stało, że odzyskaliśmy wolność. Dobrze, że Związek Radziecki się rozpadł. – Mówił, jakby musiał stoczyć walkę z każdym zdaniem, które pchało mu się na usta. Starał się nie patrzyć w moją stronę. – Choć wojna nas chyba zjednoczyła.

Wojna. Wrócił z niej z piersią pełną medali. „Jak Breżniew” – śmiał się. Przeżył zaciekłą bitwę pancerną pod Kurskiem, walczył tej straszliwej zimy na przełomie 1942 i 1943, kiedy odmieniły się losy niemieckiej ofensywy, a świat wymknął się Hitlerowi z rąk. Twarz mu płonęła, kiedy o tym wspominał. Prostota wojny wyraźnie go odprężała. Wtedy było łatwiej. Gdzieś na polach południowej Ukrainy przypuścił samotny atak na czołg niemiecki i został ranny odłamkami pocisku.

– Kiedy odzyskałem przytomność, leżałem w śniegu, zalany krwią. – Poklepał się żartobliwie po piersi i plecach, owijając krótkie ręce wokół tułowia. – Nie byłem pewny, czy żyję. Gdzie moje nogi? Wciąż były na miejscu. Głowa? Też w porządku. Ale plecy i bok miałem poszarpane, a z ręki wystawała plątanina ścięgien. Więc obłożyłem rany śniegiem i odczołgałem się spod ognia Niemców. Potem zlitował się nade mną jeden oficer, taki chuligan na motocyklu. Napoił wódką i wywiózł z pola bitwy. Znieczulili mnie gazem w szpitalu polowym, zoperowali i obudziłem się taki.

Uniósł dłoń. Zobaczyłem, że brakuje mu dwóch palców, a kikuty zrosły się w poskręcaną masę. Uśmiechnął się.

W posępnych latach powojennego triumfu wyjechał na studia do Moskwy. Pewnie uwierzył w radziecką jedność. Ożenił się z rosyjską sierotą i wrócił do Aszchabadu w glorii bohatera. Zachichotał i dotknął okaleczoną dłonią piersi, jakby klepał się po medalach. Później pisał wiersze o wojnie i poezję miłosną. Został przewodniczącym Związku Pisarzy Turkmeńskich, a w latach sześćdziesiątych ministrem kultury.

Byłem ciekaw, ile kosztowały go te zaszczyty. Wierzył w marksizm -leninizm czy w literaturę, a może jakimś cudem w jedno i drugie? Trudno mi było o to spytać. Wyglądał bardzo staro, na człowieka wyczerpanego, ale zarazem pogodzonego z losem. Zdjął marynarkę i przebrał się w porozciągany sweter. Położył uszkodzoną rękę na kolanach. Jego żona mieszka w Moskwie. Aszchabad ma gdzieś. Ale nie są w pełnej separacji, czasem się odwiedzają. Życie Korwusa zdawało się rozdarte między kilkoma powinnościami. Być może w tym tkwiło sedno jego losu.

Byłem zdumiony zgodną koegzystencją tej rodziny: podupadłego bohatera wojennego, jego syna Bajrama – reżysera filmowego, który pracował nad dokumentem o okrucieństwach Armii Czerwonej – i wygadanego dziesięcioletniego wnuka. Odniosłem jednak wrażenie, że dzieli ich przepaść doświadczeń.

Bajram zjawił się później – blady i porywczy, pozbawiony rezerwy i niepewności, z którymi tak często miałem do czynienia na ulicach miasta. Był bardzo podekscytowany, że interesuję się turkmeńskim rękodziełem. Przedstawił swoją kolekcję eksponat po eksponacie, ścieląc mi pod nogami stuletnie kilimy i unosząc się nieco przesadną dumą. To nie są bezduszne, zmatowiałe od anilinowych barwników produkty z taśmy, wytwarzane przez dwieście źle opłacanych dziewcząt z miejscowej fabryki, wzniesionej jeszcze przez Sowietów. To owoce miłości i cierpliwości, sztuka przekazywana z matki na córkę. Przyniósł też biżuterię: naszyjniki spływające na pierś potokiem lazurytów i srebrnych dzwoneczków; zdobione emalią i filigranem opaski do włosów, mocowane za uszami, skąd spadały kaskadą brzęczących łańcuszków. Przelewały mi się przez palce jak woda.

Tymczasem starzec włączył telewizor, wstawiony w sam środek koczowniczych insygniów, i rozcieńczył sobie brandy pepsi -colą.

– Kiedyś za dużo piłem – rzucił gdzieś w przestrzeń – teraz prawie w ogóle.

Włączył program z orkiestrą symfoniczną z Aszchabadu, grającą Musorgskiego pod muszką i we frakach.

Bajram miał mnóstwo pomysłów. Pracował nad filmem, który jeszcze dwa lata temu byłby nie do pomyślenia. Nad dokumentem o ucieczce przed Armią Czerwoną w latach trzydziestych, w czasie przymusowej kolektywizacji, kiedy milion Turkmenów i innych mieszkańców regionu zbiegło do Iranu i Afganistanu.

Mówił jak ojciec, wśród nagłych porywów emocji, wciąż każąc mi podziwiać podtykaną pod nos biżuterię.

– Pokazaliśmy nawet sekwencję z czerwonoarmistami strzelającymi z karabinów maszynowych do uchodźców na przełęczach. To prawda, tak było. – Uniósł przepaskę wysadzaną ametystami, jakby należała do którejś z ofiar. – Film został kupiony przez telewizję moskiewską! Kazali nam wyciąć te ujęcia z Armią Czerwoną, ale się nie zgodziliśmy. I wyemitowali całość!

Roześmiał się beztrosko. Zdumiewające odwrócenie sił.

Ojciec dalej słuchał Musorgskiego, ale po chwili wyszedł na podwórko. Pomyślałem sobie, że łatwiej było przeżyć wojnę i epokę Stalina niż szokujące doświadczenie niepodległości. Ale Bajram rozwiał moje przypuszczenia.

– Nie, to nie ojciec. On był zawsze niepodległy. Nigdy nie wierzył w partię. Wystąpił z niej dwadzieścia cztery lata temu.

– Jak to? – spytałem zdziwiony. Odejście z partii było równoznaczne z samobójstwem.

– Doszło do jakiegoś skandalu… kiedy był ministrem kultury. Uznali, że za często podróżuje. Do Indii i Turcji. Nasłali na niego KGB.

Czyli zdaniem Moskwy jego idee uległy skażeniu.

– I czym się potem zajął?

– Nie miał nic do roboty. Po odejściu z partii człowiek był skończony. Bez szans na jakąkolwiek pracę. Więc ojciec siedział w domu i pisał wiersze… – Bajram uśmiechnął się lekko. – Tak go zapamiętałem z dzieciństwa.

Cokolwiek zatem się wydarzyło, i tak bym tego nie zrozumiał; bijące od starca poczucie krzywdy i pogodzenia z losem wynikało z czegoś dawniejszego niż obecne zmiany polityczne.

Chwilę później Korwus wrócił z podwórka. Spytałem go o Oraza, który napisał wywrotową powieść w samym sercu dawnego rządu. Odparł tylko:

– Wiem, kogo pan ma na myśli.

W jego słowach zabrzmiał wyraźny ton przygany. Być może zdrada Oraza obudziła w nim resztki lojalności wobec systemu. Sam się po prostu wycofał i został poetą.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.