To opowieść o dwóch miastach, w których produkowano pluton.
Oziorsk i Richland leżały po dwóch stronach żelaznej kurtyny. Powinno je dzielić wszystko, ale jednak miały wiele wspólnego. W Richland nie było prywatnej własności, wolnego rynku ani władzy samorządowej. Oziorsk oficjalnie nie istniał, próżno go szukać na mapach. W obu miastach obowiązywały restrykcje dotyczące poruszania się i pobytu. Ale mieszkańcom to nie przeszkadzało. Wyborcy w Richland dwukrotnie odrzucili propozycję nadania ich miejscowości praw miejskich, samorządu i wolnego rynku. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych w Oziorsku dziewięćdziesiąt pięć procent wyborców opowiedziało się za utrzymaniem systemu przepustek, bramek i strażników.
Osiedlano tam całe rodziny, którym zapewniano tanie mieszkania i znakomite szkoły. Mieszkańcy wspominali, że nie musieli zamykać drzwi domów, dzieci były bezpieczne, sąsiedzi przyjaźni, bezrobocie, bieda i przestępczość nie występowały. O inwigilacji, tajnych informatorach czy podsłuchach nikt nie wspomina. Tak jak o gigantycznym skażeniu środowiska.
Tak wyglądała plutopia. Jedyne w swoim rodzaju, odizolowane od świata miejscowości, które zaspokajały potrzeby powojennych społeczeństw Ameryki i Związku Radzieckiego.
Choć każdy słyszał o Czarnobylu, o Richland i Oziorsku tylko nieliczni. To nie dziwi, bo miejsca te ukrywano niczym tajne laboratoria z „Archiwum X”. Rosyjskie Ministerstwo Energii Atomowej nie udzieliło Kate Brown zgody na wjazd do Oziorska. Oba miejsca do dziś objęte są zmową milczenia. Wiele spotkań z tymi, którzy zgodzili się mówić, odbyło się w okolicznościach godnych powieści sensacyjnej. Informacje przekazywano nerwowym szeptem i zaszyfrowanym językiem, a informatorzy odmawiali zgody, by ich cytować. Ci, którzy próbowali ujawnić prawdę o wypadkach i zagrożeniach dla zdrowia ludzi, byli inwigilowani, nękani, śledzeni i zastraszani zarówno w USA, jak i w Rosji, nawet po zakończeniu zimnej wojny.
Książka zdobyła wiele nagród: Nagrodę Amerykańskich Historyków im. Ellisa W. Hawleya, Nagrodę Amerykańskiego Stowarzyszenia Historycznego im. Alberta J. Baveridge’a , Nagrodę Amerykańskiego Stowarzyszenia Historii Przyrodniczej im. George’a Perkinsa Marsha, Nagrodę Stowarzyszenia Nauk Słowiańskich, Wschodnioeuropejskich i Euroazjatyckich im. Wayne’a S. Vucinicha, Nagrodę Heldt w kategorii Najlepsza Książka Nauk Słowiańskich/Wschodnioeuropejskich/Euroazjatyckich Stowarzyszenia Kobiet w Naukach Słowiańskich oraz Nagrodę im. Roberta G. Athearna.
Brown dostrzegła niezwykłą paralelę między Richland i Oziorskiem , która niszczy konserwatywny pogląd na temat zimnej wojny, dzielącej świat na ten wolny i ten totalitarny. Brown nie tylko dotarła do rosyjskich i amerykańskich tajnych dokumentów, ale również rozmawiała z byłymi mieszkańcami obu miast.
Wstrząsająca i wciągająca książka. Kate Brown umiejętnie łączy historię zimnowojennej ideologii i politycznych intryg z socjologicznymi badaniami nad życiem mieszkańców Richland i Oziorska.
Książka Brown, choć pełna goryczy, jest fascynującą opowieścią o niedbalstwie, niekompetencji i niesprawiedliwości, których dopuszczano się w imię narodowego bezpieczeństwa.
Brown w fantastyczny sposób kreśli historię socjoekonomicznej bańki, która była świadomie pompowana zarówno przez władze rosyjskie, jak i amerykańskie, co nie mogło doprowadzić nigdzie indziej, jak tylko do tragedii.
To wspaniała opowieść utkana z dwóch historii – tej o przerażającej katastrofie ekologicznej oraz o dwóch miastach, ich mieszkańcach i podzielonej przestrzeni […]. Wspaniała książka.
„Plutopia” to reportaż i praca badawcza w najlepszym wydaniu. Odkrywa utajnioną historię i prowokuje do dyskusji o wykorzystaniu energii jądrowej.
W najgorętszym okresie wyścigu zbrojeń Stany Zjednoczone i Związek Radziecki dzieliło prawie wszystko z wyjątkiem dwóch atomowych miasteczek, w których produkowano pluton. To on, bardziej niż cokolwiek innego, połączył odwiecznych wrogów.
Warto sięgnąć po to dzieło Kate Brown, aby uświadomić sobie, że w ciągu zaledwie 70 lat stworzyliśmy kilkadziesiąt miejscowości takich jak Richland i Oziorsk, gdzie umiejscowione w ich pobliżu fabryki wprowadziły w środowisko naturalne znacznie więcej odpadów promieniotwórczych niż jeden, potężny wybuch w Czarnobylu. Biedna ta na nasza Ziemia z takimi mieszkańcami jak my.
Reportaż Kate Brown nie jest tylko opowieścią o losach miast-fabryk plutonu znajdujących się po dwóch stronach żelaznej kurtyny. To również opowieść, w której na mieszkańców Richland i Oziorska możemy patrzeć jak na prekursorów zmian zachodzących obecnie na świecie, gdzie społeczeństwa w imię zapewnienia podstawowych potrzeb jest w stanie wyrzec się demokracji.
Brown skłania do refleksji nad indywidualną i zbiorową odpowiedzialnością za Hiroszimę, Czarnobyl, Oziersk, Richland, Fukushimę i zakopywanie radioaktywnych odpadów pod warstwami ziemi czy utylizowanie ich w wodach. Historia Richland i Ozierska to fascynująca narracja o tym, jak skrajna niekompetencja, zaślepienie ideologiczną walką i brak wyobraźni XX-wiecznego człowieka prowadzić mogą do tragedii, którą bez przesady i popadania w patos dookreślić można jako tragedię całej planety.
