Nadal ten sam śnieg i nadal ten sam wujek

Każde słowo krąży w błędnym kole

CZY MASZ CHUSTECZKĘ? pytała codziennie mama przy
furtce, zanim wyszłam na ulicę. Nie miałam. I ponieważ
jej nie miałam, wracałam po nią do pokoju. Nigdy jej nie
miałam, ponieważ codziennie czekałam na to pytanie. Chusteczka
była dowodem na to, że mama rano zawsze czuwa
nade mną. W późniejszych godzinach i zdarzeniach dnia
byłam zdana na siebie. Pytanie CZY MASZ CHUSTECZKĘ?
było znakiem ukrytej czułości. Jawnej mama by się wstydziła,
chłopi jej nie znali. Miłość przebrała się w pytanie.
Dawała się wypowiedzieć tylko tak, sucho, w tonie rozkazu.
Szorstkość głosu podkreślała czułość. Co rano stałam
przy furtce raz bez chusteczki i raz z chusteczką. Dopiero
potem wychodziłam na ulicę, jakby z chusteczką była też
przy mnie mama.
Dwadzieścia lat później, kiedy już od dłuższego czasu
mieszkałam sama w mieście, pracowałam jako tłumaczka
w fabryce maszyn. Wstawałam o piątej, o wpół do siódmej
zaczynałam pracę. Rano nad dziedzińcem fabryki rozbrzmiewał
z głośników hymn. W przerwie obiadowej – chóry
robotnicze. Ale robotnicy, którzy siedzieli przy stole, mieli
oczy puste jak cynowana blacha, zapaćkane olejem dłonie,
jedzenie owinięte w gazety. Zanim zjedli kawałek słoniny,
zdrapywali z niej farbę drukarską. Dwa lata minęły w szarzyźnie
codzienności, dzień podobny do dnia.
Trzeciego roku dni przestały być takie same. W ciągu tygodnia
trzy razy wczesnym rankiem przyszedł do mojego
biura wielki, grubokościsty mężczyzna o lśniąco niebieskich
oczach, kolos z służby bezpieczeństwa.
Za pierwszym razem zwymyślał mnie na stojąco i wyszedł.
Za drugim razem zdjął kurtkę, powiesił ją na kluczu od
szafy i usiadł. Tego dnia przyniosłam z domu tulipany i wstawiłam
je do wazonu. Przyjrzał mi się i pochwalił za nadzwyczajną
znajomość ludzi. Jego głos był oślizły. Czułam
się nieswojo. Zakwestionowałam pochwałę i zapewniłam, że
znam się na tulipanach, ale nie na ludziach. Wtedy powiedział
zjadliwie, że on zna mnie lepiej niż ja tulipany. Potem
przewiesił kurtkę przez ramię i wyszedł.
Za trzecim razem usiadł, a ja stałam, ponieważ położył
aktówkę na moim krześle. Nie odważyłam się zestawić jej na
podłogę. Powiedział, że jestem głupia jak but, migam się od
pracy, wyzwał mnie od dziwek, zepsutych jak suka w rui. Tulipany
przesunął na sam brzeg stołu, pośrodku położył pustą
kartkę i długopis. Wrzasnął: „Pisać!”. Pisałam na stojąco pod
jego dyktando – moje nazwisko z datą urodzenia i adresem.
Potem, że niezależnie od zażyłości lub pokrewieństwa nie
powiem nikomu, że… teraz padło to straszliwe słowo: colaborez,
kolaboruję. Tego słowa nie napisałam. Odłożyłam
długopis i podeszłam do okna, patrzyłam na zakurzoną ulicę.
Nie było na niej asfaltu, wszędzie wyboje i garbate domy. Ta
podupadła uliczka nazywała się Strada Gloriei, ulica Chwały.
Na ulicy Chwały na łysej morwie siedział kot. Był to fabryczny
kot z rozerwanym uchem. Nad nim poranne słońce jak
żółty bęben. Powiedziałam: „N-am caracterul, to nie leży
w moim charakterze”. Słowo CHARAKTER doprowadziło
esbeka do szału. Podarł kartkę i rzucił strzępki na podłogę.
Prawdopodobnie przypomniał sobie jednak, że musi przedłożyć
szefowi próbę zwerbowania mnie, ponieważ schylił się,
pozbierał skrawki papieru i wrzucił je do aktówki. Potem
westchnął ciężko i z głębi swojej porażki rzucił wazonem
z tulipanami o ścianę. Rozbił go. Rozległ się zgrzyt, jakby
w powietrzu były zęby. Z aktówką pod pachą powiedział
cicho: „Jeszcze tego pożałujesz, utopimy cię w rzece”. Odpowiedziałam
bardziej sobie niż jemu: „Jeśli podpiszę, nie
będę mogła żyć ze sobą, i tak będę musiała się utopić. Lepiej
zostawię to panu”. Drzwi do biura stały już otworem, zniknął.
Na zewnątrz, na Strada Gloriei, fabryczny kot skoczył
z drzewa na dach domu. Gałąź kołysała się jak trampolina.
Następnego dnia rozpoczęła się szarpanina. Miałam zniknąć
z fabryki. Codziennie o wpół do siódmej musiałam stawiać
się u dyrektora. Obok niego siedzieli przewodniczący
związków zawodowych i sekretarz partii. Tak jak kiedyś
matka pytała: „Czy masz chusteczkę?”, tak teraz dyrektor
pytał co rano: „Czy znalazłaś sobie pracę?”. Odpowiadałam
za każdym razem tak samo: „Nie szukam pracy, mnie
się w fabryce podoba, chciałabym zostać tu do emerytury”.
Pewnego dnia przyszłam do pracy, a moje grube słowniki
leżały na podłodze w korytarzu, obok drzwi do biura.
Otworzyłam drzwi, a przy moim biurku siedział inżynier.
Powiedział: „Puka się. Od dziś ja tu pracuję. Nie masz czego
tutaj szukać”. Do domu pójść nie mogłam, ponieważ zwolniliby
mnie z powodu nieusprawiedliwionej nieobecności.
Nie miałam biura, ale tym bardziej musiałam być obecna,
nie mogłam opuścić ani jednego dnia.
Moja przyjaciółka, której codziennie opowiadałam
wszystko w drodze do domu przez nędzną Strada Gloriei,
odstąpiła mi na początku kawałek swojego biurka. Jednak
pewnego dnia stanęła przed drzwiami do biura i powiedziała:
„Nie mogę cię wpuścić. Wszyscy mówią, że jesteś
donosicielką”. Przyszedł czas na szykany oddolne, plotki
rozpuszczono wśród kolegów. To było najgorsze. Przed
atakami można się bronić, oszczerstwa rodzą bezradność.
Codziennie liczyłam się ze wszystkim, również ze śmiercią.
Ale z tą perfidią nigdy sobie nie poradziłam. Żaden rachunek
nie czynił jej znośną. Oszczerstwo wypycha cię brudem,
dusisz się, ponieważ nie możesz się bronić. W oczach kolegów
byłam dokładnie tym, czego odmówiłam. Gdybym ich
szpiegowała, żyliby w nieświadomości i ufali mi. W gruncie
rzeczy karali mnie, gdyż ich oszczędziłam.
Ponieważ teraz nie mogłam opuścić ani jednego dnia,
ale nie miałam biura, a moja przyjaciółka nie mogła mi
już użyczać swojego, stałam niezdecydowana na klatce
schodowej. Parę razy zeszłam i weszłam po schodach –
i nagle znowu byłam dzieckiem mojej matki, ponieważ
MIAŁAM CHUSTECZKĘ. Położyłam ją na stopniu między
pierwszym a drugim piętrem, wygładziłam, żeby leżała
porządnie, i usiadłam na niej. Grube słowniki położyłam
sobie na kolanach i zaczęłam tłumaczyć opisy maszyn
hydraulicznych. Byłam schodowym dowcipem, a chusteczka
biurem. Moja przyjaciółka przysiadała się do mnie
w przerwach. Jadłyśmy razem, jak kiedyś w jej, a jeszcze
wcześniej w moim biurze. Z głośników na dziedzińcu chóry
robotników śpiewały jak zawsze o szczęściu narodu. Ona
jadła i płakała nade mną. Ja musiałam być twarda. Jeszcze
długo. Minęło kilka tygodni długich niczym wieczność,
zanim zostałam zwolniona.
W czasie kiedy byłam schodowym dowcipem, sprawdziłam
w leksykonie, jak to jest ze słowem SCHODY: pierwszy
stopień schodów nazywany jest ZAPRASZAJĄCYM, szereg
stopni tworzy BIEG. Poziome stopnie, po których się chodzi,
są z boku wpasowane w POLICZKI. Wysunięta część stopnia
to NOSEK, a wolne przestrzenie między schodami – DUSZE.
Z wysmarowanych olejem maszyn znałam już piękne słowa
JASKÓŁCZY OGON, GĘSIA SZYJA, nakrętka do śruby to
MUTRA.
Podobnie zaskoczyły mnie poetyckie nazwy części
schodów, piękno technicznego języka. POLICZKI, NOSEK –
schody mają twarz. Czy z drewna, czy z kamienia, z betonu,
czy z żelaza – dlaczego ludzie nawet najbardziej topornym
rzeczom nadają podobieństwo do własnego oblicza, nadają
martwej materii nazwy części ciała, personifikują ją? Czy
ukryta czułość sprawia, iż sucha praca wydaje się specjalistom
od techniki znośniejsza? Czy każda praca, w każdym
zawodzie funkcjonuje na tych samych zasadach, co pytanie
mojej matki o chusteczkę?
Kiedy byłam mała, mieliśmy w domu szufladę z chusteczkami.
Były w niej dwa rzędy, w każdym trzy gromadki:
Po lewej chusteczki męskie dla ojca i dziadka.
Po prawej chusteczki damskie dla matki i babci.
W środku chusteczki dziecięce dla mnie.
Szuflada kryła w sobie obraz naszej rodziny w formacie
chusteczki do nosa. Chusteczki męskie były największe, na
brzegu miały ciemne paski utrzymane w brązie, szarości
lub bordo. Chusteczki damskie były mniejsze, ich brzeg
jasnoniebieski, czerwony lub zielony. Chusteczki dziecięce
były najmniejsze, bez ozdobnego brzegu, ale z kwiatami lub
zwierzętami na białym kwadracie. Wszystkie trzy gatunki
chusteczek dzieliły się na chusteczki powszednie, w przednim
rzędzie, i świąteczne, w tylnym rzędzie. W niedzielę
chusteczka musiała pasować do koloru ubrania, nawet jeśli
nie było jej widać.
(...)