Czarnobyl

1. Mapa piołunu

Niektóre z moich najdziwniejszych przygód miały początek w antykwariatach. Można się tam oddawać niespójnym dywagacjom, odkrywając to, czego się człowiek nie spodziewał, a wiele rzeczy pozostaje w zawieszeniu, bez żadnej konkluzji. I tak pewnego ciepłego wrześniowego dnia 1983 roku wszedłem do małej paryskiej księgarni antykwarycznej między rue Madame a rue du Vieux Colombier, pełnej map i rycin przedstawiających starożytne budowle egipskie lub babilońskie, jakby wyjęte z typowej ilustracji ukazującej dawną siedzibę loży masońskiej. Miałem zamiar kupić na prezent starą mapę Polski. Ale takiej nie mieli i w zamian zaproponowali mi kolorową mapę Ukrainy: piękny druk norymberskiego kartografa Johanna Homanna (1663–1724) z 1705 roku. W lewym górnym rogu widniał napis, okolony śmiesznymi wąsatymi postaciami w uszatych czapkach i z szablami w dłoniach – Ukrania quae et Terra Cosaccorum… Gdy ją studiowałem niezdecydowany, podszedł do mnie inny klient. Osobliwie wysoki, blady, z blond włosami ułożonymi w wymyślną zaczeskę, ubrany w elegancki, choć nieco wytarty wełniany płaszcz. Przedstawił się, mamrocząc niezrozumiałe nazwisko, a potem powiedział, że jest księciem czegoś tam oraz „tłumaczem i badaczem zjawisk chemicznych”. Mówił nieco azjatycką francuszczyzną, ale potem swobodnie przeszedł na włoski z zawadiackim neapolitańskim akcentem. Wysunął mi ostrożnie mapę z dłoni i spojrzał na nią z lekkim uśmieszkiem. Palcem pożółkłym od nikotyny przebiegł pionową czarną linię oznaczającą rzekę i wyszeptał: – To gorzki Dniepr, wspomniany przez Herodota pod nazwą Borysthenes, co w języku Scytów oznaczało „rozległą ziemię”. Rzymianie zwali go Danaper. Tu prawie tworzy jezioro, a tuż powyżej, w plątaninie cieków, spotyka Prypeć, której nazwa, jak pewnie pan wie, oznacza „piaszczysty brzeg”. A tu, proszę spojrzeć, w pierwszym zakolu rzeki po lewej zaznaczono Czernobel. Nazwa miasta pochodzi ze złączenia słów „czornyj” i „bylia”. Dosłowne znaczenie więc to „czarna łodyga”. Pochodzenie tej nazwy nie jest dobrze znane, istnieje kilka hipotez. Jedna z nich każe szukać jej korzeni w ukraińskim słowie oznaczającym bylicę piołun, Artemisia absinthium, główny składnik absyntu, obok nasion anyżu, kopru włoskiego, hyzopu i melisy zmieszanych z dzięglem, miętą, jałowcem, rumiankiem i kolendrą. Anna, polska przyjaciółka, której zawiozłem mapę kupioną za ciężkie pieniądze, nie doceniła prezentu. Przeciwnie, strasznie się wściekła i rzuciła mi ją w twarz, krzycząc: – Ta cała Ukraina zawsze była polska. Nie widzisz, że tu jest Lublin, Lwów i Podole?! I tak mapa została u mnie. To trochę z jej powodu w chwili wybuchu elektrowni atomowej w Czarnobylu znajdowałem się całkiem blisko, w domku otoczonym jabłoniowym sadem na przedmieściach Warszawy. Z powodu Czarnobyla stałem się radioaktywny. Jego nazwa wniknęła we mnie głęboko, choć ukradkiem, zmuszając mnie do łykania rozmaitych lekarstw szkodzących pamięci i psujących nastrój. Brałem je na wszelki wypadek i żeby uspokoić rodziców. W związku z tym przez parę lat regularnie zachodziłem do staroświeckiej, przesiąkniętej zapachami apteki Świętego Jana. Właściciel nosił zawieszone na szyi śmieszne okularki, był uprzejmy i wymawiał bardzo wyraźne gardłowe „r”. Był dumnym przedstawicielem ginącego gatunku wszystkowiedzących farmaceutów. Za jego plecami, pomiędzy polakierowanymi na błękitno regałami pełnymi starych słojów, wisiała reprodukcja obrazu Leonarda da Vinci z uśmiechniętym Janem Chrzcicielem, wskazującym palcem na niebo. Dla mnie ten gest był nie tyle napomnieniem, by nie tracić z oczu spraw wyższego rzędu, ile zadziornym gestem triumfu, jaki czynią często piłkarze po strzeleniu bramki. Nie mówiąc już o tym, że w moim przypadku z nieba, do którego ów palec zapraszał, spadła radioaktywna plaga. Opowieść, która teraz nastąpi, to oczywisty przejaw moich wąskich horyzontów, jak zwykle poukrywanych za parawanem przeróżnych historii i rozważań. Ale jest to również mój skromny wkład w historię tego miasteczka, ofiary niejednego diabła, które przecież marzyło o innych, łagodniejszych kolejach losu. W zeszłym roku pewnego mroźnego listopadowego ranka znalazłem się na placu przed odrapanym dworcem kolejowym w Kijowie. Przede mną stały rzędami autobusy, do których wsiadały kobiety, starsze i młodsze, udające się do pracy w miastach całej Europy. Naprzeciw nowoczesnej, zbyt suto pozłacanej cerkwi parkował żółty mikrobus, który za szybę miał wsuniętą tabliczkę z symbolem radioaktywności. Oparci o drzwi stali dwaj młodzieńcy, piloci wycieczki. Smukły brodacz ubrany na czarno z mistycznym spojrzeniem popa i drugi – krępy, pryszczaty, ostrzyżony na jeża, z dwoma kolczykami w każdym uchu. Czekali na klientów i kontrolowali listę na nowiutkim iPadzie. Było nas siedmioro: oprócz mnie dwóch fizyków z uniwersytetu petersburskiego, parka szczebioczących narzeczonych z Moskwy, białoruska psycholożka przypominająca Juliette Binoche w wersji blond i Litwin uzbrojony w nielichy sprzęt fotograficzny. Po załatwieniu formalności pozwolili nam wsiąść. Pierwsza niespodzianka – przesuwane drzwi się nie domykały i w efekcie przez całą drogę prosto na mnie szedł lodowaty powiew. Ale najbardziej przeszkadzał mi zgniły fetor, jakby mieszanka zapachowa kapusty, wódki i ludzkich gazów trawiennych. Za rogatkami miasta wjechaliśmy na szeroki, monotonny i całkowicie pusty trakt przecinający ciemną, gęstą puszczę. Od czasu do czasu na poboczu migały policyjne radiowozy, na wpół ukryte za zesztywniałymi z zimna funkcjonariuszami. Po półgodzinie sennego milczenia krępy pilot siedzący obok smętnego kierowcy wziął mikrofon i patrząc ciągle prosto przed siebie, wyrecytował „krótkie wprowadzenie do wycieczki”. Powiedział, że nie ma się czego obawiać, bo „wszystko jest zabezpieczone”. Po raz pierwszy usłyszałem słowo „strefa”. – Do strefy nie wolno wnosić ani wynosić z niej żywności. Nie wolno niczego zbierać. Jeśli coś upadnie na ziemię, musi pozostać w strefie. Po czym nacisnął guzik w małym telewizorze podczepionym do sufitu i włączył dokument National Geographic zatytułowany The Battle of Chernobyl, który jeszcze bardziej nas zmroził, budząc nagłą chęć natychmiastowego powrotu. Ale było za późno. Na drodze wyrósł właśnie rozpadający się posterunek wojskowy. Kazali nam wysiąść i podać dokumenty. Następnie gestami, tak jakby się bali otworzyć usta, polecili nam przejść wąski pas ziemi niczyjej, po którym wałęsało się parę bezpańskich psów, potem znów skierowali nas do mikrobusu i ruszyliśmy pomału szeroką prostą drogą. Tu i tam stały chałupy – widać było, że dawno opuszczone. Po chwili znów nagłe hamowanie: wszyscy wysiadają, by pobiec ścieżką i sfotografować staruszka z taczką, który odchodzi szybko jak spłoszone zwierzę. Widoki za oknem stawały się coraz bardziej rozmyte. Nie było śniegu, więc dominowały ciemna zieleń i młode, niskie brzózki. Kiedy dotarliśmy do przedmieść Czarnobyla, wyrosło przed nami kilka budynków w sowieckim stylu otoczonych poskręcanymi drzewami. Powiedziano nam, że w całej strefie mieszka tylko siedemset osób, na ogół ludzi starszych, którzy woleli powrócić do swoich domów, nie zważając na zagrożenie, i pracowników, którym wolno przebywać w strefie wyłącznie przez czternaście dni, po czym muszą tyle samo czasu spędzić poza nią i przejść kontrolę medyczną. Dowiedzieliśmy się jeszcze, że miasto Czarnobyl, chociaż leży zaledwie dwadzieścia dziewięć kilometrów od elektrowni, ucierpiało względnie niewiele, jeśli chodzi o napromieniowanie. Z powodu wiejącego wówczas wiatru radioaktywny pył rozniósł się głównie na północ, osiadając na terenie Białorusi. W październiku 1988 roku rozważano wprawdzie możliwość wyburzenia części miasta z powodu skażenia, ale zarzucono ten pomysł, ponieważ wraz z gruzem wzniosłaby się w powietrze ogromna chmura radioaktywnych drobin. W centrum obsługi przyjezdnych o dumnej nazwie Chernobyl Interform Agency unosił się ciepły zapach barszczu. Przyjął nas człowiek w kombinezonie moro, nasz przewodnik. Powtórzył podane nam już zalecenia i kazał podpisać formularz, w którym przyjmowaliśmy odpowiedzialność za wszystko, co mogło się nam przytrafić. Przyjrzałem się uważnie temu mężczyźnie – jego kanciasta, surowa i smutna twarz przypominała mi rysy jakiegoś aktora kinowego. Ale z jakiego, u licha, filmu? Wraz z przewodnikiem poszliśmy nieopodal na stary dworzec autobusowy… napić się kawy i coś przekąsić. Mały kolorowy sklepik spożywczy prowadzony przez rumianą blondynkę o złotych zębach był pełen smakołyków: jajka, warzywa, wódka, piwo, wędliny, sery. Wszystko leżało na ladzie. Zaciekawiły mnie małe ogórki szmaragdowej barwy. – Nie są dobre – zareagowała ostro sklepowa. – Trzyma je pani dla ozdoby? – zapytałem. Błysnęła złotem w uśmiechu i poraziła mnie jak Meduza. Była też chłodziarka z mrożonkami, w której myszkowali moi współtowarzysze. Potem przez resztę poranka co rusz wyciągali z chlebaków paluszki krabowe, które ssali jak lizaki. Poszliśmy w stronę starszej części miasta. Nieliczne opuszczone parterowe domki, niektóre jeszcze drewniane. Nie widać było jasno określonej tkanki miejskiej, na skrzyżowaniach tu i tam stały narożne budynki sprzed stu lat. Wszystko to przypominało smętny, gęsty las poprzetykany gdzieniegdzie martwymi, ciemnymi domami. Nieco dalej rozpadające się płoty grodziły resztki niegdyś zadbanych ogrodów i kwietników, które z upływem wieków zrosły się, tworząc zielone miasto. Epoka stalinowska i wojna Hitlera potworzyły bezludne wyrwy, zrównały z ziemią nieliczne budowle spajające jakoś ten świat: przede wszystkim synagogi, sklepy i siedziby kupców. Jedynym prawdziwym budynkiem publicznym, który się ostał, odnowiony i pomalowany niczym marcepanowe ciastko, była stara cerkiew z dzwonnicą w fasadzie. Można było jednak dostrzec, że Czarnobyl, w odróżnieniu od innych skupisk miejskich w promieniu trzydziestu kilometrów, miał za sobą długie dzieje i roztaczał urok właściwy niektórym opuszczonym miastom, jakie możemy napotkać w Syrii na północ od Aleppo. Przed remizą stoi szary, nowoczesny pomnik ku czci strażaków, którzy jako pierwsi dotarli do elektrowni i przypłacili to życiem. Z powodu poskręcanych węży gaśniczych przypomina grupę Laokoona. Tablica głosi: „Tym, którzy ocalili świat”.
(...)