Babel

Człowiek bez losu

Lubił zwodzić czytelników, sugerując, że jest bohaterem swoich opowieści. Fabułę opowiadania Moje pierwsze honorarium zasłyszał od znajomego, który w młodości, nie mając czym zapłacić prostytutce, wmówił kobiecie, że jest „chłopczykiem”, czyli męską dziwką, i że nigdy jeszcze nie miał kobiety. To z tego tekstu pochodzi jedno z najlepszych pierwszych zdań w dziejach literatury światowej: „Mieszkać wiosną w Tyflisie, mieć dwadzieścia lat i nie być kochanym – to nieszczęście”[1]. Ale ta historia naprawdę wydarzyła się w Odessie, nie w Tbilisi, a Babel w wieku dwudziestu lat mieszkał wKijowie, gdzie pokochał zwzajemnością siedemnastoletnią Eugenię, swoją przyszłą żonę.  
            Był mistrzem pierwszych zdań. Był też mistrzem zdań drugich i, prawdę mówiąc, wszystkich kolejnych. Takiego stylisty Rosja nie znała od czasów Gogola. Jego debiutanckie opowiadania ukazywały się w gazetach w Kijowie, Petersburgu i Odessie, gdzie zamieszkał z żoną po ślubie. Ale prawdziwą karierę zrobił, gdy w 1923 roku zaczęły go drukować moskiewskie czasopisma.
            Babel wykorzystał swoje pięć minut sławy, by wysłać za granicę matkę, siostrę i żonę; jego córka Natalia urodziła się w 1929 roku w Paryżu. On sam wrócił do Moskwy, gdzie wiódł życie typowego sowieckiego literata: brylował na salonach, żył na wysokiej stopie, uwodził kobiety, które lgnęły do niego, choć nie był ideałem męskiej urody, spłodził kilkoro dzieci. Wśród znajomych pisarza było wielu wojskowych, cenili oni zwłaszcza jego najsłynniejszą książkę, Armię Konną, zbiór opowiadań o wojnie polsko-sowieckiej 1920 roku. Babel wziął w niej udział, był świadkiem walk i pogromów od Berdyczowa po Zamość, widział triumfalny pochód czerwonych Kozaków i ich sromotny odwrót. Nikomu nie udało się równie sugestywnie ukazać apokalipsy Kresów, końca dawnej Rzeczpospolitej z jej magnackimi pałacami i kościołami, zagłady galicyjskich sztetli.
            Nie mniejszą literacką sensacją były Opowiadania odeskie, zbiór opowieści o żydowskich gangsterach z rodzinnego miasta pisarza. Także w tym wypadku zasadniczym tematem książki jest zmierzch dawnego świata. Mit Odessy, słynne w całym dawnym Sojuzie odzywki i anegdoty, specyficzna subkultura kojarzona z czarnomorskim portem, są w dużej mierze dziełem Babla, najsłynniejszego, obok rewolucjonisty Lwa Trockiego i syjonisty Władimira (Ze’ewa) Żabotyńskiego, syna Odessy.
            Tylko połowa spośród opowiadań odeskich ukazała się w wydaniu książkowym. Pod koniec lat dwudziestych Stalin przykręcił śrubę, wepchnął w sztywne ramy ideologii wszelkie aspekty życia, włącznie z literaturą. Babel w 1929 roku pojechał na Ukrainę, zamierzał napisać cykl opowiadań o kolektywizacji. Nigdy nie ukończył tej książki, w druku ukazało się tylko kilka fragmentów, będących świadectwem unicestwienia dawnego chłopskiego życia. Wstrząśnięty do głębi, zaszył się na wsi pod Moskwą, a w 1932 roku, z pomocą Maksyma Gorkiego, wyjechał na ponad rok do Paryża.
            Gorki, najsłynniejszy pisarz proletariacki przedrewolucyjnej Rosji, od dawna był mentorem i protektorem Babla. Poznali się w Piotrogrodzie w 1916 roku i odnowili stosunki w połowie lat dwudziestych, gdy słynny pisarz przebywał we Włoszech. Po śmierci Lenina Gorki dał się skusić Stalinowi i na stare lata wrócił do Rosji. Dzięki wyjątkowej pozycji, jaką cieszył się w ZSRR, wielokrotnie wyciągał młodszego przyjaciela z opałów, jak choćby wtedy, gdy Siemion Budionny, dowódca czerwonej kawalerii, domagał się głowy pisarza, rzekomo szkalującego Konarmię.
            kalującego Konarmię. U Gorkiego Babel poznał Gienricha Jagodę, szefa NKWD, czyli dawnej Czeka. Takie znajomości pozwalały mu czuć się pewnie w stalinowskiej Rosji. Także wtedy, gdy Stalin zaczął wykańczać dawnych towarzyszy Lenina, starych bolszewików. Ale w 1936 roku Gorki zmarł, prawdopodobnie otruty na polecenie Stalina. Nie dość bezwzględnego Jagodę zastąpił „krwawy karzeł” Nikołaj Jeżow (nowy szef NKWD miał 151 centymetrów wzrostu). Zaczął się wielki terror, który w ciągu niespełna dwóch lat pochłonął ponad sześćset tysięcy ofiar śmiertelnych, w tym ponad sto tysięcy Polaków z sowieckiej Ukrainy i Białorusi.
            Czystka ominęła Babla, mimo że od wielu lat nie wydał nowej książki, „co mogło być ocenione jako sabotaż i niechęć do pisania w radzieckich warunkach”[2], jak tłumaczył się później w zeznaniach. Wraz z przekładami na języki niemiecki, francuski, angielski, hiszpański, czeski czy polski jego sława dotarła do Europy. W 1935 roku organizatorzy paryskiego Kongresu Pisarzy Antyfaszystowskich zagrozili odwołaniem imprezy, jeśli władze w Moskwie nie zezwolą na udział w delegacji radzieckiej poety Borysa Pasternaka i prozaika Izaaka Babla. Pisarz ostatni raz zobaczył wtedy żonę i córkę Natalię.
            Przetrwał najgorsze czasy w oku cyklonu. W latach wielkiego terroru gościł w domu szefa NKWD Jeżowa, był ozdobą salonu literackiego jego żony (która kolekcjonowała pisarzy równie namiętnie, jak futra). Pytany przez najbliższych przyjaciół, czemu zadaje się z tak przerażającymi ludźmi, nie zaprzeczał plotkom, że pisze książkę o czekistach. Być może pracował nad nią, gdy o świcie 15 maja 1939 roku został aresztowany w swojej daczy na podmoskiewskim osiedlu pisarzy Pieriediełkino.
            Stalin wstrzymał czystkę, a winę za zbrodnie zwalił na Jeżowa. Wzięty w obroty przez ludzi Ławrientija Berii, nowego szefa NKWD, Jeżow zeznał, że był angielskim szpiegiem i że zwerbowała go żona stojąca na czele siatki francuskich i austriackich agentów, w większości pisarzy i dziennikarzy. Wymienił nazwisko Babla. Pisarz początkowo zaprzeczał zarzutom, ale poddany torturom przyznał, że był zachodnim szpiegiem i że wraz z Jeżową, swoją byłą kochanką, i jej mężem planował zamach na Stalina. Obciążył kilku przyjaciół, ale przed śmiercią odwołał zeznania. W ostatnim słowie prosił, by przed egzekucją pozwolono mu dokończyć książkę. Zginął kilka godzin później.



Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.