Gombrowicz

Ja, geniusz

Ojcu bardzo zależy na znalezieniu dla Witka odpowiedniej partii. Dwaj synowie są już żonaci. Janusz gospodarzy w majątku, po ojcu jest realistą i świetnie sobie radzi w interesach. Czasem zjeżdża do stolicy i wtedy się zaczyna: taksówka, najlepszy fryzjer, wymachiwanie laską, rozglądanie się za kobietami, wieczorem smoking i wyjście do operetki (ulubiona Carmen) lub kabaretu – zawsze w pierwszym rzędzie, potem dansing, najlepszy koniak lub szampan w Oazie lub Adrii. Nawet gdy już jest spłukany, bierze za rogiem elegancką dorożkę, by zajechać z szykiem pod kawiarnię Lourse’a. Jerzy z kolei przeszedł typową karierę wojskową w szkole dla oficerów w Grudziądzu, dumnie nosi mundur, który leży na nim jak ulał, za to całkowicie bagatelizuje sprawy majątków. Obaj bracia reprezentują tradycyjne pojęcie roli mężczyzny i w związku z tym obaj pielęgnują oznaki męskości – wąsy. Męskość Janusza polega na umiejętności wzięcia za mordę, Jerzego na „rycerskości, elegancji, hojności”. Witek nie nosi nigdy wąsów i – ku zgorszeniu rodziny – porusza się na rowerze lub tramwajami. Rena pisze na łamach prasy ziemiańskiej, kontynuując aktywność matki: „Jakżeż często się zdarza, że dzieci jednych rodziców mają zupełnie inne charaktery i umysły, a co za tym idzie inne cele życiowe i jakkolwiek są złączone z sobą węzłami uczuciowymi, nie ma wśród nich współżycia duchowego, w rodzinie swej są osamotnieni”. Pomiędzy czwórką dzieci Gombrowiczów przebiega swoista linia demarkacyjna, która kładzie się cieniem na ich przyszłości. Dwóch pierwszych synów przyszło na świat rok po roku, gdy rodzice byli młodym małżeństwem. Rena – gdy między nimi coś się już psuło, i córka, widząc fizyczny wstręt ojca do matki, całkowicie odsunęła się od spraw cielesnych i schowała w sferze ducha. Witold, urodzony jako ostatni, jest wręcz przekonany, że powstać musiał w wyniku gwałtu, ale jako chłopak i czytelnik Schopenhauera trzyma raczej stronę ojca, a do kobiet odnosi się z wrogością.

Ma wszelkie dane, by im się podobać. Szczupła, młodzieńcza sylwetka, klasyczny sposób noszenia się, mieszanka stylu ziemiańskiego z lekko sportowym, co polega na podwijaniu spodni w „pumpy”, tak by prezentowały obciągnięte łydki właściciela. Najczęściej ubiera się w Old England (dumny jest z brązowego kapelusza Locke’a). Mimo to ubranie sprawia na nim często wrażenie jakby niedopasowanego. Zazdrości młodszemu kuzynowi Gustawowi Kotkowskiemu prezencji. Jest wręcz wyczulony na punkcie wyglądu, nie lubi się i zżyma, gdy komplementują, że jest przystojny. Gra wprawdzie w tenisa, zapisał się nawet do klubu Legii, czasem nawet chodzi na welodrom przy Marszałkowskiej 29, gdzie śmiga po torze, a na studiach ojciec kupuje mu motorower austriackiej firmy Puch, o który dba jak Thomas Mann o swój rower i trzyma go w pokoju. Ale nie jest typem sportowca, chodzi w ten swój dziwny sposób, pyka już fajeczkę. Trudno byłoby go sobie wyobrazić w wojsku, na komisji dostaje kategorię C4, co wyklucza ze służby w czasie pokoju. Wprawdzie czuje intelektualną przewagę w towarzystwie, uważa się go za inteligentnego, ale jak sam napisze: „moja inteligencja była zawieszona u sufitu i fikająca nogami”. Z tego powodu rodzina oraz panny nie traktują go poważnie.

Panny pochodzą głównie z sąsiedztwa małoszyckiego, gdzie przy wzajemnych odwiedzinach bada się Witka jako potencjalnego kandydata. „Zaraz by cię żenili – zżymał się. – Tylko to w tobie widzą: kandydata do ręki albo nie istniejesz. […] Panny »lecą« na każdego. Każda koniecznie chce się wydać”. Inną sposobnością są kuzynki i koleżanki siostry, katoliczki, działające w Kole Młodych Ziemianek. Rena ani Witold nie posiadają tak cenionej w towarzystwie umiejętności łatwego nawiązywania rozmowy na lekkie tematy. Także Renę próbują wydać za mąż. Stroją ją, są nawet bale przy Służewskiej. Jan się denerwuje, bo córka głównie siedzi pod ścianą. Antonina w jej wieku miała już troje dzieci. W kole Rena zostaje mianowana najpierw sekretarką (1926), później wiceprzewodniczącą (1927). Wierzy w sens wspólnego działania, włącza się w nurt pracy „zbiorowości, która dąży do tego, do czego ja dążę, wtedy samotność moja się kończy”. Pewnego dnia gości nawet na śniadaniu w domu przy Służewskiej dwudziestoletnią Indirę Gandhi, zaproszoną przez młode działaczki. Zaczyna także publikować – raz tylko w prasie ziemiańskiej (tam dominują tematy hodowli indyków, organizowania prania bielizny czy kursów dla gospodyń), częściej w „Verbum”, prasie katolickiej. Jest pierwszym dzieckiem Gombrowiczów, które ogląda swoje nazwisko w druku, choć podobno publikował też Jerzy, acz nie ma na to potwierdzenia. Wybór wśród koleżanek Reny jest jednak dla Witolda mało pociągający. Jej koleżankami w stowarzyszeniu są na przykład Emilia Górecka, która wstąpi do zakonu i zostanie siostrą Adelą, albo Halina Doria-Dernałowicz, która czuje się powołana do poprowadzenia Bractwa Pielgrzymstwa Polskiego, mającego przynieść duchowe odrodzenie narodu. Co innego „młoda i prześliczna” Indira Gandhi, w którą wpatrywał się „bezwstydnie”, bo „najwyraźniej go zafascynowała”.

Ale właśnie w tym cnotliwym towarzystwie koleżanek córki ojciec wynajduje Witoldowi kandydatkę na żonę. Jest nią o dwa lata starsza od niego katolicka hrabianka – jak twierdził pod koniec życia Gombrowicz. Aranżuje się nawet kolację w restauracji, by Witold mógł się jej oświadczyć. Można sobie wyobrazić tę ciężką atmosferę, wiszące oczekiwanie, zacięty brak ruchu ze strony swatanego kawalera, który oczywiście się nie oświadcza. To spojrzenie rozczarowanego ojca, matkę, która próbuje robić dobrą minę do złej gry, a potem docinki braci. Nie mówiąc o wstydzie wystawionej panny i krążących potem plotkach. Innym razem kandydatką (być może to ta sama dziewczyna, którą Gombrowicz nazwał „hrabianką”) jest „niebrzydka, ale bez specjalnego wdzięku” dziewczyna, to „bodaj Iwonka” z małoszyckiego sąsiedztwa. Średniozamożna panna „na głupią nie wyglądała”, ale „miała bardzo szerokie czoło, rozdzielone pośrodku i gładko przyczesane włosy i zakłopotany uśmiech”. Swatanie odbywa się w domu przy Służewskiej, zaproszeni są także koledzy Witolda, by uniknąć sztywności. „Pan Gombrowicz był w świetnym humorze, pełen najlepszych nadziei i zamiarów. Uważał, że jeśli panna nie spodoba się, to znaczy, że Itek nie ma oczu – relacjonuje jeden z nich. – Matka zachowywała doskonałą neutralność. Zapewne była spokojna co do wyników imprezy”. Na drugi dzień po zalotach komisja kolegów ustala, że to nie jest odpowiednia panna dla Witka, choć mają wrażenie, że kawaler się jej spodobał i że zdaje sobie sprawę z sytuacji. Witold uważa, że to ojciec ma ochotę na żeniaczkę, ale że nie może, to jego pcha. Gdy Jan zakochał się w swojej kochance, chciał ją najpierw wydać za Janusza, by była blisko. To wszystko wręcz utwierdza w nim pogardę w stosunku do kobiet. Na pierwszym roku studiów zachwycał się profesorem prawa rzymskiego Koschembahrem-Łyskowskim, naśladował jego akcent (profesor też nie wymawiał „r”) i przytaczał co drastyczniejsze historie o tym, jak profesor traktuje studentki, czyli jak głupie panienki, które niczego nie rozumieją.

Jedno „łajdactwo” popełnia na wakacjach. Spędza je jak na jego sferę przystało: we dworze w Małoszycach, u Jerzego we Wsoli lub u Janusza w Potoczku albo w uzdrowiskach – Rabce, Wiśle, Krynicy, w ukraińskich Karpatach (Worochcie lub Jaremczu). To w Wiśle latem 1926 roku rozkochuje w sobie pensjonarkę, „szampańską kobietę”, piętnastoletnią Krysię. On ma lat dwadzieścia dwa i kończy studia (zabierze mu to jeszcze rok, bo nie zaliczy egzaminu z prawa prywatnego u profesora Zygmunta Cybichowskiego). Uzdrowiska, dokąd wyjeżdża się dla podratowania zdrowia, są wylęgarnią groteski. Witek nudzi się strasznie wdychaniem zdrowego powietrza – te rozmowy przy stole, gra w brydża, panienki i ich absztyfikanci, ta nieznośna forma towarzyskiego bycia. Zabawia się więc kosztem piętnastoletniej dziewczyny ze szkoły żeńskiej, nieśmiałej szatynki o zielonych oczach – to będzie jego typ. Są spacery, całowanie ręki, szepty na ucho. Krysia w liście do koleżanki pisze: „byłam […] na dwóch dansingach, na festynie, odpuście, na którym dostałam serce z piernika od pana Witolda. Zrobiłam dwie wycieczki na stożek oraz Czantorię, te ostatnie z Nim […]”. Dalej: „kocham go i jestem o niego szalenie zazdrosna […]”. Jest nawet pocałunek w usta na pożegnanie. Jaką zabawę musi mieć i ile by dał za podejrzenie pensjonarki przy pisaniu listu o wakacyjnej miłości do swojej koleżanki. Na pamiątkę każe ulicznemu fotografowi zrobić im pozowane zdjęcie na schodkach gospody z tacą i karafką wódki. Mocno trzyma dziewczę przy sobie, żeby nie uciekło. Dla panny zdjęcie jest kompromitacją, nie może go pokazać koleżankom. Jak Krysia powie po latach: „bawił się też, obserwując reakcję pensjonatowych gości, zwłaszcza starszych pań zgorszonych publiczną asystą tak młodej panience, dziecku prawie”.

Ale raz przychodzi kryska na Matyska, a raczej Kryśka. Ona pochodzi z majątku niedaleko Wsoli, gdzie odwiedza Jerzego i jego żonę. Rodziny znają się od dawna, jak to w Sandomierskiem. Właśnie u brata na wakacjach, najprawdopodobniej w 1925 roku, dwudziestojednoletni Witek zwraca uwagę na Krystynę Janowską z Bartodziejów. Krystyna ma siedemnaście lat, czyli jest o cztery lata młodsza, i zostanie jego pierwszą miłością, choć miłość to uczucie, które do niego nie pasuje: „Nie było jej, czy ją w sobie zdusiłem? A może matka mi ją zabiła”. Krysia to pensjonarka w białym mundurku z granatowym kołnierzem marynarskim, która chodzi do Szkoły Sióstr Niepokalanek w Szymanowie pod Warszawą. Wysoka, szczupła szatynka, wysportowana – świetnie jeździ konno i na nartach, gra z Witoldem w tenisa na korcie nad stawem, u stóp wzgórza, na którym stoi dwór Janowskich. Witold stworzy całą mitologię wokół tej pensjonarki: jak to na przykład przedzierał się do niej w nocy, ryzykując życie na chwiejnym mostku, ale ona nie będzie sobie przypominać nocnych spotkań i zawsze będzie mówić, że między nimi nic nie było, a most na Radomce wcale nie był groźny. Krystyna, mimo że potrafi się odciąć, nawet być oschła, czuje się w jego towarzystwie nieswojo. Woli chłopców z sąsiedztwa, którzy nie szokują towarzystwa takimi pomysłami jak ten: „żądam i obstaję, ażeby wszystko – ojcowie i matki, rasa i wiara, cnota i narzeczone – wszystko było upaństwowione i wydawane za kartkami w równych i dostatecznych porcjach”. Witold atakuje wszystko, co jej drogie. „Szydził na przykład, że w każdym ziemiańskim domu jest identycznie pod każdym względem. W Bartodziejach, Chruściechowie, Wsoli. Dwór, park ze szpalerem drzew, staw, sad. Takie samo urządzenie wnętrz. I gdzie się nie przyjdzie – najpierw obiad, potem kawa w salonie, spacer po parku, kolacja, brydż…” Koleżanki Krysi, młode ziemianki, boją się młodego Gombrowicza, bo potrafi być okrutny w żartach. Raz na schodach złapie jedną z nich i powie, że jak zrobi jeszcze jeden krok, utnie jej nogę i na dowód straszy przytaszczonym sekatorem. Innym razem grozi, że opublikuje w prasie list, w którym skompromituje cześć panny. Poza tym na jego niekorzyść działa niechęć do jazdy konnej, a wręcz lęk przed końmi, podczas gdy nawet panienki, z których się śmieje, śmigają. Wedle Witolda, który żywi wielką czułość do zwierząt (jako chłopiec pielęgnował dwa szczury), to anomalia, że „jeden stwór dosiada drugiego”. Drugim jego mankamentem jest to, że nie tańczy, „co było wtedy wielką wadą kawalera” – jak doda Krystyna. Na przytyki odpowiada kpiną z synów szlachty: leniwi, prymitywni, nie myją się, jałowi, nie robią nic innego, tylko żrą. Trudno się dziwić, że nie lubią go w Bartodziejach i okolicznych dworach, gdzie brat Jerzy wraz z żoną Aleksandrą są cenionymi współbiesiadnikami i towarzyszami zabaw. Uważają jego postawę za niewłaściwą, bo sam jest na utrzymaniu rodziców i nie powinien kalać własnego gniazda. Brat Krystyny i jego koledzy grożą Witoldowi kocówą.

Gombrowicz widuje ją głównie na wsi, czasem w Warszawie przez kilka lat, w ciągu których pozostaje pod urokiem dorastającej pensjonarki. W Historii Krysia (występująca pod swoim oryginalnym imieniem) wstydzi się Witolda, mówi doń: „Dlaczego nie jesteś normalny / Tak jak inni chłopcy […]”. Gdy ojciec namawia go, by zatańczył z Krysią podczas jednej z wizyt przy Służewskiej, Witold wymawia się, że „nie lubi froterować podłóg”. A gdy w końcu poprosi ją do tańca, jest „czerwony, zawstydzony, niezgrabny, co i raz zerkający w wielkie lustra na ścianach”, żeby sprawdzić, jak wyglądają. Wyciąga ją czasem na spacery z dyskusjami intelektualnymi, ale ją interesują polowania, zwierzęta, stroje – ma słabość do sukienek i do ziemiańskiego życia. Jest dzieckiem swojej klasy, niby nowoczesna, ale bez emancypacyjnych ambicji, jak kiedyś Antonina. Ceni sobie towarzystwo mężczyzn, choć nie jest kokietką, bo pozycja czy aparycja mają dla niej znaczenie. Witold nigdy się jej nie oświadczy. Przez jakiś czas Krystyna będzie zaręczona z panem Grodzińskim , potem z nim zerwie i dopiero w wieku dwudziestu sześciu lat (w roku 1934) wyjdzie za mąż za sąsiada, Stanisława Konarskiego, wysokiego mężczyznę, który uwielbia polowania, konie i także jest astmatykiem – przy każdej wizycie w Bartodziejach dostaje ciężkich ataków. Pan Konarski napisze w życiu jedną pracę – o hodowli bażantów, w której się specjalizuje w swoim majątku Kluczewsko pod Radomskiem, i będzie słynąć w rodzinie z niesamowitych błędów ortograficznych. Krysia zostanie matką trojga ich dzieci.

Równolegle do rozwijającego się romantycznego uczucia rozwija się w Witku pociąg do seksu „brudnego”. Wykłada kolegom teorie o „prymitywizmie seksu”, o seksie „potrafiącym łamać wszelkie bariery smaku” i „wulgarnej kobiecości, umiejscowionej w ciele pierwszego lepszego z brzegu »dziwkasa«”, a także o „boskich kucharkach”. Ta ostatnia postać stanie się znakiem rozpoznawczym jego pisarstwa. Brudne przygody dopuszcza także wewnątrz swej sfery – jak na przykład z panną z sąsiedztwa Małoszyc. Panna pochodzi z rodziny, w której jeden z członków znany jest z niechlujstwa, „tłusty, łupieżowaty, krostowaty i spocony, z wilgotnymi rękami i mocno brudnawy”. Koledzy czują się zniesmaczeni na wiadomość, że Witold „znalazł się w poniekąd prowokacyjnej sytuacji z jedną z latorośli żeńskich tego rodu”. Gombrowicz miał też podobno erotyczne relacje ze służącą Anielą. Aniela, całkiem urodziwa, należy raczej do tych pyskatych. Skończyła szkołę powszechną, czyta książki i jakoś tak – jak sama powie – „najwięcej serca miała jednak do Witolda”. Lubi go, mimo że najwięcej ma przy nim roboty, bo brudzi strasznie (pety w pokoju), no i nie chodzi do spowiedzi i komunii. Z innymi służącymi w budynku nie ma o czym gadać, bo „były proste, niepiśmienne wsiowe dziewuchy”. Oprócz Anieli służą jeszcze u Gombrowiczów kuchmistrzyni Maria, która zostawia Witoldowi najlepsze kąski, i Józefa, niezbyt rozgarnięta, jak mawia Witold – „babina od brudnej bielizny”.

Na ulicy nieraz goni za „grubymi, krótkimi łydami, gołymi w lecie, a zimą w grubej, białej, bawełnianej pończosze”. Takie skłonności skazują na ryzyko, można usłyszeć od Kaśki lub Maryśki z Chmielnej lub Widok, czyli „wycierucha” – jak lubi się je nazywać: „Co się pon cypio!”. Kwestią zawsze pozostaje: dokąd się udać? Do bramy? Na schodach? W pokoiku służącej (w większości wypadków służącym nie wolno było przyprowadzać mężczyzn)? Mimo wszystko taki właśnie przygodny seks go kręci. Lubi wysłuchiwać historii tych dziewcząt, smakuje w powtarzaniu ich opowieści kolegom, wiele razy jest na bakier z prawem – czasem rozwiązaniem jest łapówka dla sutenera. Wszystko jest lepsze niż kobieta z wyższej sfery i inteligentna. „Intelekt? Zwariowaliście – argumentuje w dyskusji z kolegami. – Do czego potrzebny mi jest intelekt? Czy nie zdajecie sobie sprawy, co by to było za piekło?” Jeśli jakieś mu się podobają, to właśnie nastoletnie panny w stylu Krysty („ładne, zdrowe, z którymi nie trzeba było rozmawiać o sztuce, które same były pięknością i wdziękiem”) – tylko że u takich nie ma szans. Wszystko zawsze kończy się, zanim się zacznie, gdy dziewczę odkrywa, że wprawdzie młody Gombrowicz jest niby w porządku – dobra prezencja, dobra rodzina – ale jakiś dziwny.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.