„Hasłem naszym mizeria, okryciem nędza, napojem łzy”. Myśląc o historii niewolnictwa, niejednokrotnie nie pamiętamy o historii polskich chłopów i chłopek. Ale jak inaczej nazwać ich darmową pracę pod ciągłą groźbą kary cielesnej? Jedynie dzięki dokładnemu przyjrzeniu się tej przemilczanej historii możemy zrozumieć istotę strategii przetrwania w systemie pańszczyzny. Dopiero wtedy możemy również dostrzec nić łączącą niewolniczą pracę na polskim dworze ze służebną formą naszych współczesnych form zatrudnienia. Bo to nie rewolucja przemysłowa, tylko folwarczny przemysł okrucieństwa stanowił prolog do współczesności.
Antropolog Kacper Pobłocki w błyskotliwym i erudycyjnym Chamstwie rzuca nowe światło na zmitologizowaną opowieść o czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej. Nie boi się stawiać trudnych pytań dotyczących chłopskiego niewolnictwa, obrazowo ukazuje krwawą przemoc panów i odważnie kreśli historię polskiego patriarchatu, dowodząc, że w tym splocie klasowych podziałów, okrucieństwa i wyzysku zaklęta jest nasza „ojczyzna-pańszczyzna”.
„Chamstwo” jest gruntownym, rewelatorskim studium pańszczyźnianego świata. Proponuje inną opowieść o naszych narodowych mitologiach, o polskich „przeklętych problemach”, gdyż oddaje głos tym, których nazywano Wielkimi Niemowami, bo mieli uszy wyłącznie „ku słuchaniu” – pańszczyźnianym chłopom. Kacper Pobłocki wywołuje klisze, często drastyczne, które przez stulecia pozostawały w ciemni oficjalnej historii. „Chamstwo” jest dziełem otwierającym nowy dyskurs o „pańskości” i „chłopskości”, o społecznych rodowodach i tożsamości kulturowej Polaków oraz o tym, komu wciąż „słoma wyłazi z butów”.
Mamy do czynienia z monografią prawdziwie oryginalną pod względem konceptualizacji podjętego problemu badawczego, twórczą i stawiającą nowe pytania. Należy tym samym podkreślić pomysłowość i przenikliwość badawczą autora. Kacper Pobłocki w swojej pracy stara się zwalczać funkcjonujące jego zdaniem od lat mity historiograficzne, które w jego ocenie poważnie utrudniają – jeśli nie uniemożliwiają – rzetelną ocenę faktów dotyczących życia polskiego chłopa pańszczyźnianego.
Wartością dodaną Chamstwa jest skupienie się na doświadczeniu ciała, na tym, jak przemoc się w nim odkłada i jakie czyni spustoszenia w psychice. Bo choć panowie lubili mówić, że posiadają dusze, to o ciała przecież chodziło: męskie, które można było zmuszać do pracy, i kobiece, których oprócz tego można było jeszcze używać dla pańskiej przyjemności.
Pobłockiemu, jako jedynemu autorowi zwrotu ludowego, udało się zejść pod powierzchnię zjawisk społecznych – ekonomicznej eksploatacji, kulturowej opresji, fizycznej przemocy – zdjąć warstwy stwardniałego kurzu i popiołu i odsłonić przeszywający emocjonalnie obraz bliskiego mi człowieka.
Przede wszystkim jednak wartością dodaną Chamstwa jest to, że autor pokazuje, jak doświadczenie przemocy osadza się w ciele, psychice i psychologii zbiorowej.
W „Chamstwie” to wyobraźnia i wrażliwość jest przede wszystkim sposobem i metodą poznania tego co przemilczane.
Bohater zbiorowy przeplata się z indywidualnym, a całość układa się systemowy obraz okrucieństwa i napięć na linii władza - poddaństwo.
Chamstwo to rzetelnie przeprowadzony dowód na to, że niewolnictwo było powszechną praktyką pośród tych, którzy z wolności uczynili swój sztandar, pojmując ją jednak wyłącznie jako gwarancję barbarzyńskich praw mających służyć wąskiej grupie uprzywilejowanych.
Pobłocki w "Chamstwie" pisze z dezynwolturą, emocjonalnie i dramatycznie łącząc eseistyczny i polemiczny zapał z niezwykle ciekawą propozycją redefinicji podstaw naszej kultury i historii. Budzi kontrowersje i oskarża (nie)świętych, a wszystko po to, byśmy spróbowali spojrzeć inaczej na samych siebie. Świetna literacko, intrygująca książka.
„Chamstwo" to historia pańszczyzny i przemocy, ale też historia form radzenia sobie z nią, instytucji, które pomagały przetrwać, a
także dylematów, czy znosić razy, czy przejść na drugą stronę.
Wielość źródeł — polskich i zagranicznych z jakich autor, erudyta,korzysta jest imponująca — są to nie tylko prace naukowe, ale i pamiętniki, poezja, i folklor. Ta rozmaitość dokumentów sprawia, że lektura książki naukowej staje się wciągająca niczym najlepsza beletrystyka.
Autor odkłamuje dotychczasową wizję pańszczyzny i wizerunek tych, którzy ją świadczyli. Redefiniuje podstawy naszej historii i kultury.
Pobłocki śledzi archiwa, przekazy literackie i korespondencję z
okresu, w którym dominującą rolę pełniła szlachta. Bada, jak
traktowała swoją _siłę roboczą_. Wskazuje też na konsekwencje tego przemocowego systemu w naszych współczesnych zachowaniach.
[Pobłocki] Opisując poszczególne fenomeny - powszechność bicia, wiarę w strzygonie, praktykę kołtuna, niuanse doktryny ariańskiej czy nawet przemiany języka, któremu poświęca wiele błyskotliwych uwag - przede wszystkim usiłuje ustalić, w jaki sposób pańszczyźniany system gospodarczy odciskał się na ciałach, których życie organizował.
[...] to opowieść (o ile to właściwe słowo; Pobłocki podpiera
swoją wizję rzetelną pracą naukową i całymi tonami źródeł) o
tym, że życie w Polszcze (bo tak nazywa przedmiot swojej wypowiedzi, aby odciąć się od Rzeczpospolitej szlacheckiej) definiowane było przez konflikt pomiędzy elitami i ludem, w którym role agresora i ofiary były bardzo jasno określone.
Wciąż są panowie i wciąż są ci, których portretuje się jako
chamstwo, choć to inni panowie i inne chamstwo niż kiedyś. Książka Pobłockiego pozwala przejrzeć na wylot interesy i metody jednych oraz krzywdy i sposoby dyscyplinowania drugich.
Publikacja ta jest interesująca nie tylko z punktu widzenia
przeciętnego akademika czy humanisty, ale również z punktu widzenia każdego współczesnego Polaka. Co więcej, autor daje się w niej poznać nie tylko jako międzynarodowej sławy naukowiec, ale także jako naprawdę dobry literat.
Szlachta i arystokracja to w większości przypadków grupa upadłych moralnie, społecznie i kulturowo ludzi, którzy słynęli w dużej mierze z lenistwa i zadawania cierpienia. I o tym między innymi jest „Chamstwo” Kacpra Pobłockiego, książka szokująca i piekielnie ważna.
Pobłocki napisał pracę, w której podjął się trudnego zadania ukazania specyfiki funkcjonowania „chamskiego” świata, który w tekstach źródłowych pozostawił jedynie swoje wykrzywione odbicie, ślad ukryty w przemilczeniach. Autor przyjął jego „inność”, w większości pracy nie uciekając się do uogólnień wygodnych dla współczesnego, zachodnioeuropejskiego umysłu.
Olbrzymią zaletą „Chamstwa” jest to, że zachęca nas do urefleksyjnienia naszego stosunku do państwa i jego historii. Pobłocki, w ślad za swoimi anarchistycznymi przewodnikami, prowokuje do stawiania pytań: „A co jeśli państwo jest pewnym wybrykiem dziejowym? Krótkotrwałym wyjątkiem, niemal wypadkiem przy pracy, zamiast niemalże naturalną wspólnotą losu, dla której nie ma alternatywy?”.
Pobłocki pisze z bliskiej mi perspektywy antropologa kultury i traktuje zapisy z przeszłości jako wielopoziomowy palimpsest, który zaczyna mówić, gdy zadamy mu właściwe pytania. Niektóre z tych pytań zostały polskiej historii zadane po raz pierwszy. Odpowiedź nie zawsze jest krzepiąca.
»Fundamentem porządku folwarczno-patriarchalnego w Polszcze stał się z kolei mit o wrodzonej, nieuniknionej i oczywistej podrzędności kobiet«. To zdanie jest kluczem do pracy Pobłockiego. Odrywa nas od łatwego do rozpoznania schematu: chłop – pan, i każe przemyśleć głębiej działanie struktur społecznych: naśladowanie przemocy, stopniowanie przemocy, to, jakie tropy pozostawia w języku i zwyczajach. Pobłocki wykorzystuje warsztat antropologa, co za tym idzie śledzi te tropy choćby w przyśpiewkach czy porzekadłach. Dekonstruuje obyczaje, które dla nas przybrały pozór ludowej tradycji.
[...] esej o realiach dawnej Polski, w której przemoc, prześladowanie i odczłowieczanie poddanych było na porządku dziennym. [...] erudycyjna książka, którą warto przeczytać [...].
Pobłocki nie moralizuje, nie przyciska. Pisze mocno. [...] I to jest dobra rzecz u Pobłockiego – konkretnie i bez retuszu.
To przemyślany, świetnie skonstruowany tom, w którym przywrócone pamięci zostaje to, co przez lata przemilczano.
„Chamstwo” jest doskonałym punktem wyjścia do osobistych rozliczeń z własną tożsamością, z dziedzictwem politycznym i społecznym. Lektura porusza czułe punkty, pokazuje losy całych pokoleń przymuszanych do życia w bierności, w ustawicznym strachu, pokoleń, dla których godność była tylko pustym słowem.
„Chamstwo”, czyli przemilczana historia świata pańszczyzny, to porażająca lektura przypominająca o korzeniach pokoleń. O społecznych rodowodach i często nieuświadamianej tożsamości kulturowej. Polecam.
To historia spływająca krwią, powinniśmy się jej nauczyć od nowa.
Niesamowicie cenny dla mnie jest przejrzysty, oparty na konkretnych (wstrząsających) przykładach, sposób w jaki autor wykłada mechanizm wrastania poczucia gorszości i podporządkowania w DNA kobiet, zajmujących wraz z dziećmi najniższe szczeble społecznej drabiny okrucieństwa. Polecam, jeśli jeszcze nie było okazji sięgnąć. Ta książka jest terapeutyczna.
Pobłocki pokazuje [...], że źródła naszej kultury mają w sobie wiele z groteski i potworności.
„Chamstwo” to książka o tym, czego o naszej narodowej historii nie chcemy wiedzieć, co zakrywamy coraz grubszym płaszczem polskości.
Pobłocki stawia odważne pytania i tezy, udziela bezkompromisowych odpowiedzi popartych rzetelną wiedzą. Jego opowieść jest erudycyjna, gorzka, ale też szalenie ciekawa, zmuszająca do myślenia i zrewidowania mainstreamowej wersji historii.
„Chamstwo” Kacpra Pobłockiego to jedna z najważniejszych i najszerzej komentowanych polskich książek mijającego roku. Dla mnie jest to traktat o poddaństwie, o tym, co ono robi z człowiekiem. To również opowieść o historycznym oceanie przemocy, z której wszyscy przybywamy, i z którego niby wyszliśmy, ale ciągle nie możemy się wytrzeć do sucha.
[...] Kacper Pobłocki pozornie pisze tylko o zakończonej epoce pańszczyzny i szlacheckiej „Polszy”. W rzeczywistości pokazuje, jakie są korzenie dzisiejszych uprzedzeń społecznych.
[...] należy traktować książkę Pobłockiego jako znaczący przyczynek do scalenia polskiej historii.
W tym odważnym intelektualnie, momentami bardzo osobistym i intymnym eseju autor opowiada o przemocy, która definiowała życie klasy ludowej na przestrzeni wieków.
Pobłocki łączy w „Chamstwie” aktywizm z nauką, pokazuje, że nie ma dzisiaj „obiektywnej” historii i wszyscy opowiadamy ją z własnej perspektywy, co nie jest niczym złym - dopiero wielość perspektyw, chór złożony z wykrzyczanych historii, przywróci równowagę narracjom, obali dominującą, postszlachecką, dworkową opowieść i sprawi, że na pierwszym planie znajdą się ci, dla których nigdy nie było miejsca na sielankowych obrazach tak licznie tłoczących się w naszych muzeach. Czyli większość społeczeństwa.
Książka Pobłockiego to zapewne najciekawsza opowieść przypominająca o tym, że większość z nas jest potomkami chłopów, których karki zginały się przed uderzeniem pańskiego bata.
„Chamstwo” jest zarazem wyśmienitą dysertacją antropologiczną, jak i brawurowo napisanym esejem historycznym […].
„Chamstwo” to i śmiała antropologiczna klamra łącząca współczesną i dawną Polskę, i mroczna baśń o przemocy i ludowej magii, i antypatriarchalny manifest, i także praca naukowa napisana w sposób, na jaki polscy naukowcy odważają się, mam wrażenie, zbyt rzadko: łącząc metodologiczną rzetelność z zachwycającym warsztatem literackim.
„Chamstwo” Pobłockiego to rzetelne „śledztwo” w rozległej bibliografii w sprawie dowodów istnienia ukrytego niewolnictwa w Polsce, o którym w szkołach uczono nas określając je słowem pańszczyzna. „Chamstwo” to także opis krwawych obyczajów, którym byli poddawani chłopi i ich rodziny.
Temat pańszczyzny na pierwszy rzut oka zdaje się tematem „nasennym”. A nieprawda! Ukazały się niedawno na ten temat trzy książki. Wszystkie świetne. Wybija się wybitna praca Kacpra Pobłockiego „Chamstwo”.
W swoim wspaniałym eseju Pobłocki pisze o zniewolonym człowieku, zatrzaśniętym pomiędzy koniecznością służenia i czapkowania możnym, a chęcią odwetu, z której zrodziła się rabacja galicyjska czy koliszczyzna.
Pobłocki w „Chamstwie” pokazuje, że historia jest warta opisania sama w sobie, ale historia nie tylko ukształtowała naszą teraźniejszość, lecz nasza teraźniejszość kształtuje też to, jak myślimy o historii, jak o niej mówimy, jak ją rozumiemy. To, co jest bardzo ciekawe, to kolażowosć tej książki. Autor przywołuje bardzo wiele źródeł: dzienników, wspomnień, opowieści, prac historycznych i statystycznych. Można powiedzieć, że oddaje głos najróżniejszym aktorom ludowej historii Polski, ale jednocześnie nie rezygnuje z własnego głosu, głosu eseisty, antropologa, który to wszystko interpretuje i staje po konkretnej stronie. [...] Dwa wielkie tematy książki Pobłockiego to oczywiście wyzysk, ale też patriarchat: to, w jaki sposób autor łączy „ideologię ojców” – to znaczy ideologię opieki, patriarchatu – ze strukturami wyzysku, jest naprawdę imponujące.
