Zapomniane słowa

Redakcja: Magdalena Budzińska

Zapomniane słowa

fragment

Psiakrew

Olga Tokarczuk

 – PSIAAAAKREW! – mówił mój dziadek, kiedy wybierał się rano do pracy. To „psiakrew” nie dotyczyło żadnej konkretnej rzeczy, ale tego całego – jak powiedzielibyśmy dzisiaj – stresu, który towarzyszył wyjściu do pracy urzędnika państwowego.

Cały dom chodził wtedy na palcach. Babcia czyhała ze szczotką ubraniową i już wychodzącemu mężowi zmiatała z ramion i pleców ewentualne pyłki, niedopuszczalne na odzieży inspektora. „Psiakrew!” – rzucał, gdy okazywało się, że psy porozrzucały buty w sieni i teraz nie może znaleźć lewego pantofla. „Psiakrew” – mówił, wracając spod furtki po raz pierwszy, kiedy okazało się, że zapomniał pliku papierów, i „psiakrew” – gdy po raz drugi musiał się cofnąć po okulary.

Wreszcie niski warkot jego motoru zaczynał się oddalać. Babcia przez chwilę stała jeszcze w kuchni bez ruchu i nasłuchiwała ze szczotką w ręku, a my powoli, niepewnie pojawialiśmy się na śniadaniu. Dźwięk motoru dziadka milkł i pomału rozwiewały się jego porozwieszane w powietrzu psiakrewy. Niestety zdarzało się, że gdy uspokojeni zajadaliśmy kaszkę mannę, warkot motocykla wracał, w błyskawicznym tempie nasilał się i rósł niczym szum fal potopu, co znaczyło, że za chwilę dziadek w pośpiechu wpadnie do kuchni i wołając od drzwi: „Psiakrew, psiakrew!”, chwyci swą zapomnianą urzędniczą teczkę.

Spośród wszystkich znanych mi przekleństw „psiakrew” jest jak lilia rosnąca między badylami i zdecydowanie kojarzy mi się z dzieciństwem. Przejście na wszelkie „kurwy” i „pierdolenia” wyznaczyło bezpowrotny jego kres i zamknęło pewną epokę. Ludzie, którzy klęli „psiakrew!”, byli inni – łagodniejsi, z pewnością bardziej naiwni i dobroduszni. Pomidory smakowały pomidorami, pomarańcze jadło się raz w roku, a ubrania nosiło się tak długo, póki nadawały się do użytku.

„Psiakrew” to aluminiowe noże i widelce, którymi zjadano obiad w szkolnych i zakładowych stołówkach. W dotyku przypomina zrobione z ebonitu włączniki światła i telefony, które miały z boku korbkę. Pachnie mydłem „Siedem kwiatów”, którym co sobotę namydlało się całe ciało, żeby w niedzielny ranek zapakować je w wyprasowaną szorstką bieliznę. „Psiakrew” to szklanki na podstawkach i kawowe fusy, które jako dziecko wyjadałam gościom z niedopitych filiżanek, oraz gęste firanki w oknach, które można upinać na głowie jak welony.

Kiedy więc mój mąż, ledwie tylko się poznaliśmy, zaklął przy mnie po raz pierwszy i powiedział „psiakrew”, wiedziałam, że to właśnie on.

Przekleństwo to wzięło się pewnie z czasów, kiedy mieliśmy wspólną granicę z imperium osmańskim i oprócz wojennych potyczek utrzymywaliśmy także żywe kontakty w czasach pokoju. Jak wiadomo, muzułmanie należą do tych dziwnych ludzi, którzy mają psy w pogardzie, kotom zaś pozwalają na wszystko. Z tajemniczych i nie do końca jasnych powodów prostym kocim odruchom przypisują całe konstelacje psychologicznych znaczeń i odcieni, nieczysty pies, pozbawiony imienia i swojej głębokiej osobowości, żyje za to na peryferiach w wielkiej sromocie. Pies jest nieczysty, a najbardziej nieczysta w psie jest jego krew. Symbolicznie „psiakrew” bliska jest cholerze – to imię czegoś, czego się boimy, czego nie chcemy dotknąć, co może nas skalać i spowodować nieszczęście. Z tego więc powodu brzydzi i odpycha. Współcześni, którzy epidemie znają raczej z książek i opowieści niż osobistego doświadczenia, powiedzieliby po prostu: „Gówno!”.

A mojemu dziadkowi zdarzyła się taka przygoda.

Któregoś razu gdy wychodził do pracy, mając już zebrane buty, okulary i teczki, nie zauważył, że przechodząc pospiesznie w okolicy kuchennego pieca, ściągnął na swe wyczyszczone przed chwilą przez babcię barki pęk pończoch, amerykańskich nylonów, które dostawało się z paczek i które suszyły się nad kuchnią. Udało mu się szczęśliwie dojechać do pracy i przeparadował z nimi na plecach aż do swojego biurka, nie rozumiejąc zdziwionych spojrzeń i tłumionego śmiechu.

Wyobrażam sobie, jak brzmiało wtedy jego „Psiaaakrew!”.

 

Hecny

Mariusz Szczygieł

Znad morza wysłałem pocztówkę koledze. Kolega miał już ze trzydzieści lat i był bardzo uzależniony od swojej mamy. Starał się wracać najpóźniej o 23.00 do domu, żeby zjeść kolację, którą mama zawsze o 19.00 stawiała na stół. „Wiesz, co byłoby rano, gdyby się okazało, że kolacja zmarnowana?!” Wiedziałem. Mama powtarzała mu, że najlepiej wypocznie w domu, jak nie będzie nigdzie wychodził. A o dziewczynach, na które trafiał, mawiała: „Wykastrują cię psychicznie!”. (Chyba była w tej dziedzinie specjalistką i bała się konkurentek). Znad morza wysłałem mu więc odkrytą kartkę, na której napisałem:

Ucałowania z Ustki przesyła Ania z Marlenką.

PS Marlenka ciągle pyta: „Gdzie tata? Gdzie tata?”. Kiedy nas wreszcie odwiedzisz?

Znajoma starsza pani zostawiła mi swój dom na głowie (oczywiście w Pradze). Siedziałem między starymi książkami i cennymi dziełami sztuki, czytałem, piłem wino i nagle przyszedł od niej esemes: „W sanatorium nuda, jestem ciągle ospała”. Natychmiast miałem na to remedium. Remedium, które w jednej chwili idealnie podniesie ciśnienie. Napisałem: „Mam pytanie: czy tym panom, którzy wywożą z domu obrazy, dać jakiś napiwek?”. Potem dopisałem: „Bo rozumiem, że pani umawiała się na oddanie czterech obrazów?”. Ale pomyślałem przez chwilę, że to remedium może nie tylko podnieść ciśnienie, ale i zrobić jakąś krzywdę. Napisałem więc do Hanny Krall: „Pani Haniu, czy mogę zrobić taki dowcip…?”. Odpisała: „Będzie pan mordercą!”. Wstrzymałem się więc.

Zadzwoniła do mnie do domu moja mama. Odebrałem, zmieniłem głos na damski (wyszedł głos starszej pani).

 – Słucham?

 – Czy ja się dodzwoniłam…

 – Tak, do pana Mariusza…

 – A kto mówi?

 – Janina z Kielc.

 – Janina z Kielc? A gdzie jest mój syn?

 – Wyszedł kupić nam coś na kolację, bo ja tu zostaję…

 – A kim pani jest?

 – No, mówię, że Janina z Kielc. Pan Mariusz mnie przygarnął, będę tu teraz mieszkała, bo ja jestem w bardzo ciężkiej sytuacji… – I tu Janina w płacz, taki szloch fajny wyszedł.

Na to moja mama:

 – Jak to pani zostaje?! Przecież on ma jedno łóżko!

Na to Janina:

 – Powiedział, że miesiąc wytrzyma na podłodze. A czy pani nie mogłaby mi dać pięćdziesiąt złotych, bo mnie moje wnuki pobiły… Ja będę teraz tu sprzątała, myła naczynia i masowała pani syna, bo ja przed wojną byłam masażystką dyplomowaną…

I w tym momencie nie wytrzymałem – Janina pękła ze śmiechu.

Czy Państwo uważają, że zrobiłem świństwo koledze? Chciałem zabić właścicielkę domu? Chciałem zdenerwować moją mamę? Skąd! Koledze chciałem pomóc, znajomej dodać emocji w sanatorium, a mamę rozśmieszyć.

Dziś wiem, że wszystko to robiłem (i robię nadal) w jednym celu: ratuję słowo, które znikło nam z języka: „hecny”. „Heca” jeszcze jakoś egzystuje, ale „hecny”?

A „hecny” to dla mnie coś więcej niż „dowcipny”. Współczes­ny słownik podaje, że „hecny” to „zabawny, wesoły, zadziorny”. To za mało, muszę poprawić tę definicję. Hecny nie jest Michał Ogórek. Michał ma niebywałe poczucie humoru, ma zdolność do widzenia absurdów i umie zestawiać ze sobą zaskakujące elementy, których nikt inny nie umiałby zestawić. A hecny, owszem, ma być dowcipny, ale przede wszystkim musi umieć przygotować hecę, czyli mały, nawet dwuzdaniowy teatrzyk, zabawne, zaskakujące zdarzenie.

Powiem szczerze: nie wyobrażam sobie życia bez hec.

W wielu współczesnych słownikach nie ma już „hecnego”.

Słownik wyrazów obcych Arcta z 1918 roku za hecę uważa „przedstawienie cyrkowe, łamańce, zajście komiczne, awanturę, brewerję”. Ale notuje też czasownik „hecować”, czyli „wyprawiać hece, dokazywać, awanturować się”. A tak zwany Słownik warszawski podaje jeszcze formę „hecarz” i „hecownik” („ten, co pokazuje hece”; przyznaję: nie znałem tych słów, je także chętnie bym ocalił). Oraz „hecarstwo” („zajęcie hecarza i umiejętności jego”).

My dziś mamy „jajcarstwo” i jakieś mi się to wydaje prymitywniejsze. Wolę „hecny” od „jajcarski”, bo w jajcarstwie jest coś przyziemnego. Hecny jakoś nobilituje. A nawet sprawia, że hecni hecarze, hecownicy, hecarki i hecowniczki oraz ich hece mogą od razu zamienić się w anegdotę, a nawet stać się częścią literatury.

Nakastlik

 

Andrzej Franaszek

Próbowałem zgadnąć inną ziemię i nie mogłem.

Czesław Miłosz

Dzień noworoczny.

O, jak chętnie dziś byłbym

znów małym dzieckiem!

Otwierasz książkę, czytasz słowa japońskiego poety, myśląc o tym, czemu tak łatwo się w nich rozpoznajesz, skąd ten zwrot w tył, pragnienie ucieczki. Suchość zmęczonego serca? Kryzys mocno już średniego wieku, gdy podając na internetowych stronach datę urodzenia, przewijając taśmę roczników, zaczynasz widzieć liny, którymi grabarze opuszczają trumnę w ciemność cmentarnego dołu?… Zatrzymaj może ten patos, nie daj się porwać zbyt łatwym obrazom, przecież czułeś podobną chęć przed laty, nie tęskniąc zgoła za szczęśliwym dzieciństwem, nawet u początków szukając czegoś, co było wcześniej, kiedyś, co odeszło, zostawiając na wpół zasypane ślady. Przeczute, wyobrażone, zalążek tęsknoty, zaczątek marzenia – prawie zawsze było ciekawsze niż wąskie dominium teraźniejszości.

Już w tym parterowym, zimnym mieszkaniu, którego okna wychodziły z jednej strony na zapadające się podwórko z obowiązkowym trzepakiem i mały ogród zasłonięty parkanem, strzeżony przez pokolenia rozszczekanych cerberów. Po stronie drugiej wzrok przecinał leniwą uliczkę, by zaraz zderzyć się z fabrycznym murem, jakby sensem tamtego miejsca były zamknięcie, cichość, brak odwagi, choć z perspektywy chłopca była to jeszcze przestrzeń tajemnicza, zgodnie z archetypicznym wzorem rozrośnięta w budzącą niepokój ciemnawą piwnicę, co roku zapełnianą słojami ogórków, kompotów, ciężką beczką kiszonej kapusty, i w suchy, zakurzony strych z poszumem gołębi, przez którego okienka można było wyglądać w dal – schylając się nisko i brudząc kolana. Nie było to mieszkanie poniemieckie ani pożydowskie, spod zdzieranych tapet nie wyłaniały się gazety ze swastykami, a spomiędzy szaf milczące, rozgniewane widma, ot, trzy pokoje z dużą kuchnią, do których po wojnie z jednoizbowej służbówki przenieśli się twoi dziadkowie.

Przeżywali słynny awans społeczny, choć nieśmiały, zatrzymany w rejonie oszczędności i dorabiania, gdzieś pomiędzy porzuconą biedą a nieosiągniętym dostatkiem. W połowie lat trzydziestych wiejska dziewczyna trafiła do Krakowa, zgodziwszy się na dozorczynię i służącą u właścicieli tej skromnej zresztą kamienicy. Do pokoju wstawiła drugie łóżko, by odnająć je ambitnej i samodzielnej chłopce, przyjeżdżającej do pobliskiego szpitala na kurs dla położnych, nie wiedząc, że za perkalową zasłonką zasypia przyszła teściowa, której syn także ściągnie do miasta, gdzie znajdzie pracę w państwowej gorzelni, zwanej uroczyście monopolem spirytusowym. Jak się poznali, jak przemówiła miłość, czy on zapraszał ją na ciastka, a ona ścinała w ogrodzie pachnące kiście bzu, mające trafić do fajansowego wazonika? Nigdy nie zapytałeś, zresztą byłeś zbyt mały, by pomyśleć, że kiedyś nie byli po prostu twoimi dziadkami. O tych dniach wiesz tylko, że przyniosły im kurczowo kochającą rodziców córkę, twoją przyszłą matkę, i jej rozpieszczonego brata, wędrowca, którego powroty oznaczać będą dla ciebie skórzane walizy z błyszczącymi okruchami Zachodu. Nie było szlachtującej serca tragedii, wszyscy przetrwali okupację, by w czwórkę osiąść w mieszkaniu, pod którego oknami będziesz się kiedyś rozbijał na czerwonym rowerku.

Pokoje dzieciństwa… Szafy, w których można się było zamknąć, brzęczący sztućcami kredens i złączone z tapczanami podłużne szafki o przesuwanych szybach. Godziny wyglądania przez zamykany na metalowe drzwiczki judasz, podnoszenia klapki w drzwiach, opatrzonej napisem „Briefe”, wywlekania zawartości szuflad, gmerania w kłębach starych ubrań i pasków, otwierania teczek i pudełek, wlepiania oczu w pocztówki, wąchania małej fiolki z olejkiem różanym, podglądania spowitej w różowy tiul plastikowej tancerki o niepokojąco długich nogach, zaglądania do drewnianej skrzynki, gdzie obok pędzla, kostki zaschniętego mydła do golenia i przyciętych kawałków gazet leżała zawinięta w szmatkę brzytwa.

Część dnia spędzałeś z dziadkami, nierówno rozkładając dziecięcą miłość. On, nerwowy, utykający, szurający o chodnik butem z metalowymi podkówkami (podeszwy powinny wystarczyć na lata), z niewyraźnym, spazmatycznym głosem i gardłem okaleczonym po wycięciu krtani, budził nieraz lęk i pokusę przedrzeźniania. Ona była jasna i miękka (czy byłbyś w stanie odnaleźć w swym ciele ślad tamtych dotyków?), kojarzyła się z przynoszonym z dobrej piekarni chlebem, który leżał przykryty szmatką na kuchennym stole, natarczywie domagając się łamania zakazu i wyjadania spod chrupiącej skórki ciepłego ciasta. W ich pokoju wędrowałeś wąskimi ścieżkami, bo resztę miejsca zajął za duży, dumnie kupiony komplet jasnomiodowych mebli: olbrzymie łóżko, nad którym w złotej ramie unosił się obraz słodkiej Madonny, wcielenie kiczu pełne cyprysów, kalii i aniołków, ławica solidnej stolarki: stół, taborety, krzesła i nakastliki, toaletka z trójskrzydłowym lustrem, dającym się tak nastawić, by ujrzeć nieskończoność własnych odbić, krzepka szafa, a na niej zegar, który wybijał godziny i emocje, bo podnoszony na rękach dziadka mogłeś otworzyć szybkę, włożyć w otwór zdobiony kluczyk i ostrożnie nakręcić sprężynę. Minęło czterdzieści lat, a palce pamiętają tamten ruch i opór, słyszysz metaliczny stukot, mógłbyś znów poprosić o przesunięcie wskazówek, oszukanie czasu, by niski gong wybrzmiał już teraz.

Nakastliki? Czy tak się jeszcze mówi? Dla ciebie było to słowo bliskie, choć jakoś koślawe, przełamane, trudne do powtórzenia i dopiero znacznie później zrozumiałeś, że tak przetrwał niemiecki Nachtkastl, nocny stolik – widocznie nie zgasła tu całkiem pamięć czcigodnej austro-węgierskiej monarchii. Na blacie, wsunięte pod szybę, między paroma kolorowymi pocztówkami, które kiedyś znałeś na pamięć, bo przynosiły tajemnicze hamburgi i kanady, gdzie majestatycznie pływały olbrzymie statki i wznoszono pomniki gęsiom, przetrwały dwa starsze, podniszczone zdjęcia w rozmiarze paczki papierosów. Na jednym odświętnie ubrany, przystojny mężczyzna o mocnych rysach twarzy ucieka wzrokiem w bok amatorskiego kadru, patrząc może na stojącą z lewej strony córkę. Zżyma się, myśląc, że w pozowaniu dopadnie go śmieszność? Pozostali się tego nie boją: uśmiechnięta babcia w chustce, ze znajomymi rysami, no tak, oczywiście, twojej nagle odmłodzonej matki, ona sama – kilkuletnia, w solidnym płaszczyku, z miłą buzią i śmieszną falą włosów, zapewne efektem długich starań. I jeszcze nieprzesadnie pucołowaty bobas, umiejący już stanąć w metalowym wózku, który zresztą kradnie uwagę widza, bo jest olbrzymi, solidny niczym czołg, choć udaje auto z bocznymi szybami. Na kartoniku obok dziewczynka jest jeszcze młodsza: drobne dziecko o poważnej twarzy, w krótkich spodenkach z szelkami, zagubione wśród wielkich liści, wygląda jak niespodziewanie spotkany, przestraszony krasnal.

Co oni, ten szczupły, silny mężczyzna i krępa, pogodna kobieta, ciągle dopiero zaczynający, młodsi od ciebie dzisiaj, trzymali tuż przy łóżku, na wyciągnięcie ręki, zanim w ich nakastlikach utknęły jakieś stare zawiniątka, zaległ obłok naftaliny? Na którą nastawiali wysłużone budziki? Jakie miasto odległej Europy wskazywała wskazówka na radiowej skali? Kiedy pojawiły się te różańce (nazywane zresztą „koronkami”), książeczki do nabożeństwa, święte obrazki? Okulary? Jak narastały zwarte szeregi leków? Jakie padały tu słowa, jakie trwały myśli, nim po obojgu została kartka z pedantycznie? rozpaczliwie? bezradnie? zapisanymi ręką twojej matki datami, godzinami i minutami śmierci?

Rozgrzebujesz pamięć, szukasz przegapionych, wchodzących głęboko kłączy, ale wiesz, że nie odnajdziesz wiele. Gdy żyli, przyciągały cię nie ich losy, które wtedy uznałbyś za banalne, nie wiedząc jeszcze, że na większość życiorysów składają się głównie trwanie, klęski i rozczarowania. Kusiło cię parę zdjęć, kilka przedmiotów, rozbłyski w monotonii: wokół przeciętność późnej ludowej ojczyzny, bez biedy, ale i bez piękna, a ty łapczywie, nie rozumiejąc samego siebie, szukałeś śladów inności. Ośmiokątny, pewnie przedwojenny kształt szklanki, rzeźbiona komódka o granitowym blacie, porcelanowy przybornik z figurką konia, a nawet jakieś skromne butelki ze złotymi nakrętkami służącymi za kieliszek, do których zlewało się sok malinowy. Zrobione z prawdziwego kamienia i drewna, a nie polakierowanej płyty wiórowej czy plastiku, zdawały się istnieć mocniej, nieść porcję materii gęstszej, zwyciężającej pustkę i przemijanie.

Czy to one sprawiały, że codzienność przypominała ci skromne teatralne dekoracje? Trochę dykty, pakuł, pośpiesznie nałożonej farby? Nie umiesz zrozumieć, gdzie powstała ta tęsknota, której nikt z twoich bliskich nie podzielał, za którą nie stały utracone majątki, dworki, lwowskie czy wileńskie mieszkania. Było w niej coś głębszego, przeznaczony ci przymus wpatrywania się w to, co odchodzi, jakbyś ciągle, nawet biegnąc przed siebie, musiał rzucać okiem w tył. Szukanie innego świata, nostalgiczny ton, który tak chętnie odnajdujesz w literaturze. Dziecięce zabawy, mające zmieniać codzienność w jej wersję intensywniejszą: przeczutą, wyczytaną. Dorosłe oczekiwanie. Niebezpieczna niezgoda, odmowa przyjęcia, że żyjesz naprawdę, że nie jest to tylko próba, po której kiedyś zacznie się życie prawdziwe, gdy położysz wreszcie głowę przy jakimś zaziemskim nakastliku, wyciętym z twardego jak skała światła.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.