15 : 30 z Londynu do Paryża

Już w dzieciństwie, gdy mieszkałem niedaleko Bostonu i Maine,
słysząc gwizd przejeżdżającego pociągu, prawie zawsze żałowałem,
że mnie w nim nie ma. Te gwizdki to była urzekająca
muzyka: pociąg jest ruchomym targowiskiem, któremu nie sposób
się oprzeć, bazarem na kółkach, który porusza się w doskonałej
niezależności od krajobrazu i w miarę nabierania prędkości poprawia
ci nastrój. Pociąg potrafi ukoić nawet w najokropniejszych
okolicznościach – w przeciwieństwie do samolotu, w którym
przerażony człowiek poci się z niepokoju, do autobusu, w którym
mdli go od spalin, i samochodu, w którym cierpi katusze z powodu
ciasnoty i paraliżu. Jeżeli pociąg jest duży i wygodny, nie musisz
myśleć o celu podróży – wystarczy miejsce w kącie przedziału, by
stać się jednym z tych, którzy nie ustają w ruchu, suną po torach
i nigdy nie docierają do celu; nawet nie czują, że powinni – jak
ten szczęśliwy Włoch, który przeszedł na emeryturę i dzięki darmowym
biletom w ogóle nie wysiadał z pociągu. Lepiej jeździć
pierwszą klasą, niż przybywać na miejsce, czyli – jak powiedział
kiedyś angielski powieściopisarz Michael Frayn, parafrazując
McLuhana – „to podróż jest celem”. Ja wybrałem Azję i kiedy
uprzytomniłem sobie, że mam do przebycia pół świata, byłem
wyłącznie szczęśliwy.
Tak więc Azja rozpościerała się za oknem, niosły mnie przez
nią mknące na wschód pociągi, a ja jechałem, podziwiając gwarne
kolejowe targowisko, tak podobne do tych, które mijaliśmy ze świstem.
W pociągu wszystko jest możliwe: dobry posiłek, porządna
popijawa, wizyta karciarzy, intryga, smaczny sen i monologi nieznajomych,
zawikłane i szczere jak rosyjskie powieści. Miałem,
przesiadając się z pociągu na pociąg, przejechać z Victoria Station
w Londynie na Dworzec Centralny w Tokio, po drodze skręcić do
Śimli, na przełęcz Chajber, ruszyć linią łączącą koleje indyjskie
z cejlońskimi, dotrzeć do Mandalaj, potem wsiąść do malezyjskiej
Złotej Strzały, przez Wietnam przejechać osobowymi, i w ogóle
wypróbować wszystkie te stare pociągi o kuszących nazwach:
Orient Express, Północną Gwiazdę, kolej transsyberyjską.
Szukałem pociągów, znalazłem pasażerów.
Pierwszy był Duffill. Pamiętam go, bo później używaliśmy jego
nazwiska w formie czasownika – najpierw Molesworth, potem
także ja. Stał przede mną na siódmym peronie Victoria Station
pod tabliczką „Odjazdy na kontynent”. Był stary, w ubraniu o wiele
za dużym, i wyglądał, jakby w pośpiechu włożył nie to, co trzeba,
albo dopiero wyszedł ze szpitala. Gdy chodził, przydeptywał postrzępione
mankiety spodni, a w rękach trzymał mnóstwo kanciastych
paczek owiniętych szarym papierem i przewiązanych
sznurkiem – przypomniało to raczej bagaż roztargnionego zamachowca
niż nieustraszonego podróżnika. W podmuchu podjeżdżających
pociągów trzepotały karteczki przy paczkach: na każdej
widniało nazwisko R. Duffill i adres Splendid Palas Hotel, Stambuł.
Mieliśmy jechać razem. Lepsza byłaby już zgryźliwa stara wdowa
w ciężkiej woalce, zwłaszcza jeśli miałaby w torbie dżin i pokaźny
spadek. Ale nie było wdowy – byli wycieczkowicze, wracający
na kontynent z zakupami od Harrodsa, przedsiębiorcy, młode
Francuzki ze zblazowanymi przyjaciółmi i posiwiali angielscy małżonkowie
obładowani książkami, jakby wybierali się zasmakować
w kosztownym literackim cudzołóstwie. Nikt nie jechał dalej niż
do Lublany. Tylko Duffill do Stambułu – zastanawiałem się po co.
Ja sam czułem się, jakbym dawał drapaka, jakbym podróżował
w ukryciu. Nie przedstawiłem się, nie powiedziałem, czym się
zajmuję – nikt nie zauważył, że zamilkłem, pocałowałem żonę
i samotnie wsiadłem do pospiesznego odchodzącego o piętnastej
trzydzieści.
Pociąg z łoskotem toczył się przez Clapham. Zdawałem sobie
sprawę, że podróż to zarazem ucieczka i pościg, ale gdy zostawiliśmy
za sobą murowane domki, komórki na węgiel i wąskie,
ciemne ogródki na przedmieściach południowego Londynu, gdy
minęliśmy boiska Dulwich College – po których leniwie biegali
chłopcy w krawatach – ukołysał mnie ruch i zapomniałem o nagłówkach
porannych gazet: „Mała Kristen: Matka postawiona
w stan oskarżenia”, „Plan uwolnienia dziewięcioletniej dziewczynki
ugodzonej nożem”. Żaden nie ogłaszał: „Zniknął jeden
ze znanych powieściopisarzy”. Minąwszy rządek bliźniaków,
wjechaliśmy do tunelu i po minucie jazdy w zupełnej ciemności
zostaliśmy cudownie wystrzeleni w zupełnie nową przestrzeń –
rozległe łąki, krowy skubiące trawę, rolnicy w niebieskich kurtkach
zbierający siano. Wydobyliśmy się na powierzchnię, szary,
rozmokły Londyn został gdzieś pod nami. W Sevenoaks znów
daliśmy nurka w tunel, a gdy z niego wyjechaliśmy, otworzył się
przed nami sielankowy widok. Z jednej strony pola, konie, owce,
wrony na dachu suszarni chmielu, osiedle szeregowych domków,
z drugiej – siedemnastowieczne wiejskie zabudowania i więcej
krów. Taka jest Anglia: przedmieścia łagodnie przechodzą we
wsie. Na wielu przejazdach wąskie szosy były zatkane samochodami,
sznur aut kończył się daleko przed szlabanem. A podróżni
w pociągu rozkoszowali się tym mściwie, mrucząc z satysfakcją:
„Stójcie sobie, dranie”.
Niebo było stare i znajome. Uczniowie w granatowych marynarkach
i opadających skarpetkach, z kijami do krykieta i szkolnymi
torbami przewieszonymi przez ramię uśmiechali się głupio
na peronie w Tonbridge. Przemknęliśmy obok nich, odbierając im
uśmiechy. Nie zatrzymywaliśmy się nawet na większych stacjach.
Ale im przyglądałem się już z okien wagonu restauracyjnego,
znad chlupiącego niebezpiecznie papierowego kubka z herbatą,
podczas gdy Duffill, pochylony nad stołem podobnie jak ja, nie
spuszczał oka ze swoich paczek i mieszał herbatę szpatułką
laryngologiczną.
Przemknęliśmy przez pola chmielu, które we
wrześniu upodobniają hrabstwo Kent do śródziemnomorskich
winnic, minęliśmy cygańskie obozowisko – czternaście poobijanych
wozów, a przed każdym nieusuwalny stos śmieci, potem
dużą farmę, a kawałeczek dalej kolonię domków, wokół której
łopotało na sznurku osobliwe pranie: pumpy, kalesony, czarne
biustonosze, skarpety i wydęte od wiatru czepki wyglądały jak
zaszyfrowany komunikat, jak flagi sygnalizacyjne zatknięte nad
skupiskiem biednych domków.
Wydawało się, że pociąg dokądś się spieszy, że ma poczucie
celu i dlatego nie może się zatrzymać. Pędziliśmy w stronę morza,
nad Kanał. Ale to był fałszywy dramat. Duffill przy swoim trzęsącym
się stole zamówił kolejną herbatę. Czarne bocznice Ashford zamajaczyły
w dali, zbliżyły się i zniknęły, i jechaliśmy teraz przez pagórkowate
łąki Romney Marsh w kierunku Folkestone. Tak jak reszta
pasażerów zostawiłem za sobą Anglię. Gdy wróciłem do przedziału,
Włosi rozprawiali żywo i głośno, najwidoczniej czerpiąc odwagę
do zakłócania porządku z faktu, że zbliżaliśmy się do krańca Anglii.
Nigeryjczycy, którzy jak do tej pory byli tylko czworgiem podskakujących
nakryć głowy – dwa kapelusze filcowe, turban i jedna
peruka w kształcie ula – perorowali w języku joruba, oblizując
wargi po każdej sylabie. Wszyscy powrócili do ojczystej mowy,
z ulgą porzucając brytyjskie mamrotanie i odwracanie oczu.
– O, spójrz – odezwała się jakaś kobieta, rozkładając na
kolanach chusteczkę.
– Jak tu porządnie i czysto – odpowiedział jej mężczyzna
przy oknie.
– Mają świeże kwiaty.
Kobieta cicho wycierała nos, wydmuchując raz jedną, raz
drugą dziurkę.
– Opiekuje się nimi komisja do spraw mogił wojennych – wyjaśnił
mężczyzna.
– Doskonale się spisują.
Mała postać obładowana papierowymi paczkami przewiązanymi
sznurkiem pojawiła się na końcu korytarzu i torowała sobie
Nigeryjka pochyliła się w stronę szyby i odczytała nazwę
stacji: „Frokistun”. Błędna wymowa zabrzmiała jak kpina,
ale ona sama wyglądała równie poważnie jak Trollope’owska
Lady Glencora („miała wielką ochotę zatrzymać się w Folkestone”).
Morze było ołowianoszare i pocętkowane deszczem, od portu
wiało, a ja mrużyłem oczy. Prócz ostrego wiatru męczyło mnie
przeziębienie, którego nabawiłem się, gdy pierwszy jesienny chłód
zaatakował Londyn, ożywiając przy okazji wizje palm i rozkosznego
ciepła Cejlonu. To przeziębienie ułatwiło mi wyjazd. Podróż
miała być lekarstwem: „Wziąłeś już aspirynę?”, „Nie, chyba pojadę
do Indii”. Wniosłem torby na pokład i poszedłem do baru. Stało
tam dwóch starszych panów. Jeden stukał monetą w kontuar,
chcąc zwrócić uwagę barmana.
– Reggie strasznie się skurczył – odezwał się.
– Tak ci się wydaje?
– Tak, jest jakiś strasznie mały. Ubranie na nim zwisa.
– Nigdy nie był wysoki.
– To prawda, ale widziałeś go ostatnio?
– Nie. Godfrey powiedział, że jest chory.
– Chyba b a r d z o chory.
– Starzeje się,
(...)

15 : 30 z Londynu do Paryża

Już w dzieciństwie, gdy mieszkałem niedaleko Bostonu i Maine,
słysząc gwizd przejeżdżającego pociągu, prawie zawsze żałowałem,
że mnie w nim nie ma. Te gwizdki to była urzekająca
muzyka: pociąg jest ruchomym targowiskiem, któremu nie sposób
się oprzeć, bazarem na kółkach, który porusza się w doskonałej
niezależności od krajobrazu i w miarę nabierania prędkości poprawia
ci nastrój. Pociąg potrafi ukoić nawet w najokropniejszych
okolicznościach – w przeciwieństwie do samolotu, w którym
przerażony człowiek poci się z niepokoju, do autobusu, w którym
mdli go od spalin, i samochodu, w którym cierpi katusze z powodu
ciasnoty i paraliżu. Jeżeli pociąg jest duży i wygodny, nie musisz
myśleć o celu podróży – wystarczy miejsce w kącie przedziału, by
stać się jednym z tych, którzy nie ustają w ruchu, suną po torach
i nigdy nie docierają do celu; nawet nie czują, że powinni – jak
ten szczęśliwy Włoch, który przeszedł na emeryturę i dzięki darmowym
biletom w ogóle nie wysiadał z pociągu. Lepiej jeździć
pierwszą klasą, niż przybywać na miejsce, czyli – jak powiedział
kiedyś angielski powieściopisarz Michael Frayn, parafrazując
McLuhana – „to podróż jest celem”. Ja wybrałem Azję i kiedy
uprzytomniłem sobie, że mam do przebycia pół świata, byłem
wyłącznie szczęśliwy.
Tak więc Azja rozpościerała się za oknem, niosły mnie przez
nią mknące na wschód pociągi, a ja jechałem, podziwiając gwarne
kolejowe targowisko, tak podobne do tych, które mijaliśmy ze świstem.
W pociągu wszystko jest możliwe: dobry posiłek, porządna
popijawa, wizyta karciarzy, intryga, smaczny sen i monologi nieznajomych,
zawikłane i szczere jak rosyjskie powieści. Miałem,
przesiadając się z pociągu na pociąg, przejechać z Victoria Station
w Londynie na Dworzec Centralny w Tokio, po drodze skręcić do
Śimli, na przełęcz Chajber, ruszyć linią łączącą koleje indyjskie
z cejlońskimi, dotrzeć do Mandalaj, potem wsiąść do malezyjskiej
Złotej Strzały, przez Wietnam przejechać osobowymi, i w ogóle
wypróbować wszystkie te stare pociągi o kuszących nazwach:
Orient Express, Północną Gwiazdę, kolej transsyberyjską.
Szukałem pociągów, znalazłem pasażerów.
Pierwszy był Duffill. Pamiętam go, bo później używaliśmy jego
nazwiska w formie czasownika – najpierw Molesworth, potem
także ja. Stał przede mną na siódmym peronie Victoria Station
pod tabliczką „Odjazdy na kontynent”. Był stary, w ubraniu o wiele
za dużym, i wyglądał, jakby w pośpiechu włożył nie to, co trzeba,
albo dopiero wyszedł ze szpitala. Gdy chodził, przydeptywał postrzępione
mankiety spodni, a w rękach trzymał mnóstwo kanciastych
paczek owiniętych szarym papierem i przewiązanych
sznurkiem – przypomniało to raczej bagaż roztargnionego zamachowca
niż nieustraszonego podróżnika. W podmuchu podjeżdżających
pociągów trzepotały karteczki przy paczkach: na każdej
widniało nazwisko R. Duffill i adres Splendid Palas Hotel, Stambuł.
Mieliśmy jechać razem. Lepsza byłaby już zgryźliwa stara wdowa
w ciężkiej woalce, zwłaszcza jeśli miałaby w torbie dżin i pokaźny
spadek. Ale nie było wdowy – byli wycieczkowicze, wracający
na kontynent z zakupami od Harrodsa, przedsiębiorcy, młode
Francuzki ze zblazowanymi przyjaciółmi i posiwiali angielscy małżonkowie
obładowani książkami, jakby wybierali się zasmakować
w kosztownym literackim cudzołóstwie. Nikt nie jechał dalej niż
do Lublany. Tylko Duffill do Stambułu – zastanawiałem się po co.
Ja sam czułem się, jakbym dawał drapaka, jakbym podróżował
w ukryciu. Nie przedstawiłem się, nie powiedziałem, czym się
zajmuję – nikt nie zauważył, że zamilkłem, pocałowałem żonę
i samotnie wsiadłem do pospiesznego odchodzącego o piętnastej
trzydzieści.
Pociąg z łoskotem toczył się przez Clapham. Zdawałem sobie
sprawę, że podróż to zarazem ucieczka i pościg, ale gdy zostawiliśmy
za sobą murowane domki, komórki na węgiel i wąskie,
ciemne ogródki na przedmieściach południowego Londynu, gdy
minęliśmy boiska Dulwich College – po których leniwie biegali
chłopcy w krawatach – ukołysał mnie ruch i zapomniałem o nagłówkach
porannych gazet: „Mała Kristen: Matka postawiona
w stan oskarżenia”, „Plan uwolnienia dziewięcioletniej dziewczynki
ugodzonej nożem”. Żaden nie ogłaszał: „Zniknął jeden
ze znanych powieściopisarzy”. Minąwszy rządek bliźniaków,
wjechaliśmy do tunelu i po minucie jazdy w zupełnej ciemności
zostaliśmy cudownie wystrzeleni w zupełnie nową przestrzeń –
rozległe łąki, krowy skubiące trawę, rolnicy w niebieskich kurtkach
zbierający siano. Wydobyliśmy się na powierzchnię, szary,
rozmokły Londyn został gdzieś pod nami. W Sevenoaks znów
daliśmy nurka w tunel, a gdy z niego wyjechaliśmy, otworzył się
przed nami sielankowy widok. Z jednej strony pola, konie, owce,
wrony na dachu suszarni chmielu, osiedle szeregowych domków,
z drugiej – siedemnastowieczne wiejskie zabudowania i więcej
krów. Taka jest Anglia: przedmieścia łagodnie przechodzą we
wsie. Na wielu przejazdach wąskie szosy były zatkane samochodami,
sznur aut kończył się daleko przed szlabanem. A podróżni
w pociągu rozkoszowali się tym mściwie, mrucząc z satysfakcją:
„Stójcie sobie, dranie”.
Niebo było stare i znajome. Uczniowie w granatowych marynarkach
i opadających skarpetkach, z kijami do krykieta i szkolnymi
torbami przewieszonymi przez ramię uśmiechali się głupio
na peronie w Tonbridge. Przemknęliśmy obok nich, odbierając im
uśmiechy. Nie zatrzymywaliśmy się nawet na większych stacjach.
Ale im przyglądałem się już z okien wagonu restauracyjnego,
znad chlupiącego niebezpiecznie papierowego kubka z herbatą,
podczas gdy Duffill, pochylony nad stołem podobnie jak ja, nie
spuszczał oka ze swoich paczek i mieszał herbatę szpatułką
laryngologiczną.
Przemknęliśmy przez pola chmielu, które we
wrześniu upodobniają hrabstwo Kent do śródziemnomorskich
winnic, minęliśmy cygańskie obozowisko – czternaście poobijanych
wozów, a przed każdym nieusuwalny stos śmieci, potem
dużą farmę, a kawałeczek dalej kolonię domków, wokół której
łopotało na sznurku osobliwe pranie: pumpy, kalesony, czarne
biustonosze, skarpety i wydęte od wiatru czepki wyglądały jak
zaszyfrowany komunikat, jak flagi sygnalizacyjne zatknięte nad
skupiskiem biednych domków.
Wydawało się, że pociąg dokądś się spieszy, że ma poczucie
celu i dlatego nie może się zatrzymać. Pędziliśmy w stronę morza,
nad Kanał. Ale to był fałszywy dramat. Duffill przy swoim trzęsącym
się stole zamówił kolejną herbatę. Czarne bocznice Ashford zamajaczyły
w dali, zbliżyły się i zniknęły, i jechaliśmy teraz przez pagórkowate
łąki Romney Marsh w kierunku Folkestone. Tak jak reszta
pasażerów zostawiłem za sobą Anglię. Gdy wróciłem do przedziału,
Włosi rozprawiali żywo i głośno, najwidoczniej czerpiąc odwagę
do zakłócania porządku z faktu, że zbliżaliśmy się do krańca Anglii.
Nigeryjczycy, którzy jak do tej pory byli tylko czworgiem podskakujących
nakryć głowy – dwa kapelusze filcowe, turban i jedna
peruka w kształcie ula – perorowali w języku joruba, oblizując
wargi po każdej sylabie. Wszyscy powrócili do ojczystej mowy,
z ulgą porzucając brytyjskie mamrotanie i odwracanie oczu.
– O, spójrz – odezwała się jakaś kobieta, rozkładając na
kolanach chusteczkę.
– Jak tu porządnie i czysto – odpowiedział jej mężczyzna
przy oknie.
– Mają świeże kwiaty.
Kobieta cicho wycierała nos, wydmuchując raz jedną, raz
drugą dziurkę.
– Opiekuje się nimi komisja do spraw mogił wojennych – wyjaśnił
mężczyzna.
– Doskonale się spisują.
Mała postać obładowana papierowymi paczkami przewiązanymi
sznurkiem pojawiła się na końcu korytarzu i torowała sobie
Nigeryjka pochyliła się w stronę szyby i odczytała nazwę
stacji: „Frokistun”. Błędna wymowa zabrzmiała jak kpina,
ale ona sama wyglądała równie poważnie jak Trollope’owska
Lady Glencora („miała wielką ochotę zatrzymać się w Folkestone”).
Morze było ołowianoszare i pocętkowane deszczem, od portu
wiało, a ja mrużyłem oczy. Prócz ostrego wiatru męczyło mnie
przeziębienie, którego nabawiłem się, gdy pierwszy jesienny chłód
zaatakował Londyn, ożywiając przy okazji wizje palm i rozkosznego
ciepła Cejlonu. To przeziębienie ułatwiło mi wyjazd. Podróż
miała być lekarstwem: „Wziąłeś już aspirynę?”, „Nie, chyba pojadę
do Indii”. Wniosłem torby na pokład i poszedłem do baru. Stało
tam dwóch starszych panów. Jeden stukał monetą w kontuar,
chcąc zwrócić uwagę barmana.
– Reggie strasznie się skurczył – odezwał się.
– Tak ci się wydaje?
– Tak, jest jakiś strasznie mały. Ubranie na nim zwisa.
– Nigdy nie był wysoki.
– To prawda, ale widziałeś go ostatnio?
– Nie. Godfrey powiedział, że jest chory.
– Chyba b a r d z o chory.
– Starzeje się,
(...)